معکوس (موسیقی)

جابجایی دو نت موسیقی غیر هم‌نام را معکوس آن فاصله می‌نامند. مثلاً اگر نت «دو» در پایه و نت «می» در بالای آن قرار گرفته باشد «فاصلۀ سوم» تشکیل می‌شود و در صورتی که نتِ پایه «می» و نتِ «دو» بالای آن باشد، «فاصلۀ ششم» شکل می‌گیرد و این دو فاصله، معکوس یکدیگرند. در تئوری موسیقی در هر فاصلۀ بین دو نت، یک نام معکوس وجود دارد و کیفیت آن‌ها بدین شرح است :

• هر فاصلۀ «درست»، معکوس آن هم «درست» است.
• هر فاصلۀ «بزرگ» (ماژور) معکوس یک فاصلۀ «کوچک» (مینور) است.
• هر فاصلۀ «افزوده» معکوسِ یک فاصلۀ «کاسته» است.

هر گاه یک نت در فاصلۀ اکتاو قرار گیرد، «فاصله مکمل» به دست می‌آید.

نام‌گذاری معکوسِ فواصل عبارتند از:

• فاصلۀ «یکم» معکوسِ فاصله «اکتاو» است. (۹=۸+۱)
• فاصلۀ «دوم» معکوسِ فاصله «هفتم» است. (۹=۷+۲)
• فاصلۀ «سوم» معکوسِ فاصله «ششم» است. (۹=۶+۳)
• فاصلۀ «چهارم» معکوسِ فاصله «پنجم» است. (۹=۵+۴)

معکوس در آکوردها، رابطۀ بین آن‌ها با بخش باس را تعیین می‌کند. یک آکورد در سه وضعیتِ: پایگی، معکوس اول و معکوس دوم قرار می‌گیرد. به همین ترتیب یک نت هم در سه وضعیت قرار گرفته و «نقش» آن در وضعیت تغییریافتۀ آکورد متفاوت است. مثال‌ها از نقشِ یک آکورد و یک نت در سه وضعیت مختلف :

در کنترپوان معکوس، جابجایی دو ملودی که همزمان اجرا می‌شوند و با همان فاصله‌ها در بخش پایینی یا بالایی صدا، تکرار و جابجا می‌شوند. در این مثال دو ملودی به صورت کنترپوان حرکت می‌کنند و در تکرار، بخش بالا به پایین منتقل شده و در «کلید فا» اجرا می‌شود.

معکوسِ ملودی عبارت است از یک ملودی داده شده که در تکرار، با رعایتِ دقیق فاصله‌ها ولی به صورت معکوس، وارونه و معکوس وارونه وارد می‌شود. در معکوسِ ملودی می‌توان از فاصلۀ هم‌صدا، سوم و یا بیشتر شروع کرد. به همین ترتیب در روشِ «موسیقی دوازده‌نغمه‌ای» نیز از یک سری ردیف داده شده به ترتیب در انواع معکوس‌ها استفاده می‌شود.