مجد همگر

خواجه مجدالدین هبه‌الله بن احمد (یا محمد) بن یوسف همگر مشهور به ابن همگر یزدی و مجد همگر یزدی (۶۰۷–۶۸۶ قمری) از شاعران و گویندگان فارسی سدهٔ هفتم هجری است. دیوان منسوب به مجد همگر در حدود سه هزار بیت در قالب‌های قصیده، غزل، قطعه، رباعی و مثنوی دارد. دیوان وی چاپ شده و حاوی مطالب ارزشمندی در باب مسائل ادبی و اجتماعی قرن هفتم هجری است. مجد در نثر فارسی نیز توانا بود چنان‌چه بدر جاجرمی او را منشی کلام نامید.

وی از بزرگ‌زادگان یزد بوده و خود را از نژاد ساسانیان می‌دانسته و به اصل و نسب خویش فخر می‌کرده‌است. او سال‌های متمادی از عمر خود را در خدمت پادشاهان سَلغُری فارس گذرانده و آنان را مدح گفته و سمت ملک‌الشعرائی داشته‌است. او پس از فروپاشی حکومت اتابکان فارس، به قراختائیان کرمان و پس از آن به خاندان جوینی در اصفهان پیوسته‌است و پس از زوال جوینیان، در تنهایی و بی‌کسی در اصفهان درگذشته‌است.

بحث در سبک شعر مجد همگر از روزگار خود او مرسوم بود. سید ذوالفقار شروانی (درگذشت: ۶۷۹ ه‍.ق)، معاصر مجد همگر، اولین کسی است که دست به نقد سبک‌شناسانه او زده‌است. ذوالفقار او را در شعر عراقی قوی‌تر از شعر خراسانی می‌داند.

اهمیت دیوان این شاعر (جدا از قصاید و غزلیات) به خاطر رباعیات سهل، روان و لطیف است. تصاویر خیال‌انگیز به کار رفته در رباعیات وی، وقتی با تجربیات حسی شاعر درمی‌آمیزد، بی‌نظیر است. این تصاویر بدیع و زیبا باعث گردیده، رباعیات این شاعر را به گونه ترانه‌های لطیف و عاشقانه‌ای درآورد که او را در بین شاعران رباعی‌سرای همعصر ممتاز سازد. اندیشه‌های باریک و دقیق و مضامین به کار رفته در این رباعیات نیز قابل توجه است. این اندیشه‌ها گاهی با مضامین حکمی و اجتماعی درآمیخته و رباعیات حکمی و اجتماعی زیبایی را می‌سازد. گفتنی است کثرت رباعیات این شاعر نیز از جهت سبک‌شناسی تاریخی، قابل بررسی است چرا که این شاعر را به عنوان شاعری قصیده سرا می‌شناسند. در حالی که از وی بیش از ۱۰۰۰ رباعی در جنگ‌ها و تذکره‌های خطی و چاپی وجود دارد که فقط ۶۰۹ رباعی از این مجموع در نسخه مکتوب به خط نوه او باقی مانده‌است. بر این اساس، مجد همگر را از لحاظ کمیت رباعیات، می‌توان از رباعی‌سرایان مهم قرن هفتم هجری به‌شمار آورد که این نکته کمتر مورد توجه تاریخ ادبیات نگاران و تراجم احوال نویسان واقع شده‌است.

دیوان این شاعر پرمایه و لطیف طبع، برای نخستین و آخرین بار توسط احمد کرمی در سال ۱۳۷۵ از سوی انتشارات «ما» به چاپ رسید. این دیوان مشتمل بر مقدمه‌ای است که برخی از سخنان نویسندگان دربارهٔ این شاعر و نیز مجموعه دیوان وی را از قصاید و غزلیات و رباعیات دربردارد. مصحّح در تهیه این دیوان، چند نسخه متعلق به قرن یازدهم و پس از آن در دست داشته و تنظیم و تفکیک اشعار کتاب نیز بر مبنای نسخه‌ای صورت پذیرفته که کتابت جدیدی داشته‌است.