لپه (گیاه‌شناسی)
لپه (به انگلیسی: Cotyledon) یکی از مهم‌ترین قسمت‌های رویان درون دانه یا بذر گیاه است که هنگام جوانه زدن دانه نخستین برگ‌های گیاه از آن به وجود می‌آیند. در گیاه‌شناسی تعداد لپه‌ها ی درون رویان یک گیاه عامل مهمی در تشخیص و تعیین نوع آن گیاه هستند. اگر گیاه دو لپه در رویان خویش داشته باشد، از گروه گیاهان دولپه‌ای است و اگر تنها یک لپه داشته باشد از گروه گیاهان تک‌لپه‌ای است. لپه‌ها نیز در کل دو نوع هستند، بیرونی (به انگلیسی: epigeal) و درونی (به انگلیسی: hypogeal). لپه‌های بیرونی هنگامی که ذخیرهٔ غذایی دانهٔ گیاه به پایان می‌رسد از خاک بیرون آمده یا خویش عمل فروغ آمایی یا فتوسنتز را برای تأمین غذای گیاه انجام می‌دهند یا تبدیل به برگ‌هایی می‌شوند که این کار را انجام می‌دهند. اما لپه‌های درونی درون خاک باقی می‌مانند و معمولاً به محل‌هایی برای ذخیره تبدیل می‌شوند. لپه‌های درونی معمولاً اندازهٔ بزرگ‌تری در مقایسه با لپه‌های بیرونی دارند. لپه نخستین بار توسط دو گیاه‌شناس با نام‌های (به انگلیسی: Marcello Malpigh) و (به انگلیسی: John Ray) شناخته شد.
گیاهان تک لپه
از اختصاصات کلی گیاهان تک لپه آن است که دارای لپه منفردی هستند که بر اثر عدم رشد در یکی از جوانب رأس جنین به وجود می‌آید. رشد ریشه اصلی حاصل از رشد ریشه‌چه در تک لپه ای‌ها محدود بوده و ریشه‌های فرعی به سرعت جایگزین آن می‌شوند. این ریشه‌ها نیز زود از بین رفته و جای خود را به ریشه‌های نابجا واگذار می‌کنند. دوران فعالیت ریشه‌های نابجا محدود بوده و به زودی تجدید می‌شوند. ساقه در تک لپه ای‌ها از جوانه جانبی رأس رویان به وجود می‌آید و محور زیر لپه‌ای در جریان رویش دانه هیچ‌گاه رشد نکرده و تقریباً ثابت باقی می‌ماند. این نحوه رشد که حالت منو سمپودیک (به انگلیسی: Monosympodique) را نشان می‌دهد عامل اصلی تشکیل زمین‌ساقه، ساقه‌های غده‌ای سفت و ساقه‌های کپه‌ای شکل پوشیده از فلس‌ها در تک لپه ای‌ها است. گیاهان تک لپه‌ای عموماً گیاهانی علفی و غالباً پایا هستند ساقه هوایی آن‌ها معمولاً بدون انشعاب و برگی است. برگ‌های تک لپه ای‌ها دمبرگ ندارند و غالباً به وسیله نیامی طویل ساقه را احاطه می‌کنند. اشکال کلی برگ‌ها تقریباً دراز و کشیده بوده، دارای رگبرگ‌های موازی و لوله‌های بسیار ظریف ارتباط دهنده آن‌ها هستند گل‌ها در تک لپه ای‌ها سه پر (تری مر) و هر حلقه پوششی یا زایای آن از سه قطعه تشکیل می‌شود.
صفات عمومی گیاهان تک لپه
یاختهٔ تخم با تقسیمات مکرر خود، پیش‌جنین را ایجاد می‌کند. منطقه توقف نمو جنین جانبی است و رشد بعدی جنین از نقطه مقابل آن انجام می‌شود و یک لپه را که نسبت به محور پیش‌جنین جانبی است را تشکیل می‌دهد. تشکیل بافت آلبومن در دانه تک لپهایها از نوع هسته‌ای یا حالت حد واسط است؛ یعنی بعد از تقسیم یاختهٔ مادر، آلبومن دیواره‌ای بین یاخته‌های حاصل از تقسیم ایجاد نمی‌شود. در تک لپهایها، ریشه اصلی بعد از مدتی از بین می‌رود و ریشه‌های نابجا که از قسمت‌های زیرین ساقه به وجود می‌آیند، جانشین آن می‌گردند. در تک لپهایها، ساقه منشعب نمی‌شود و آنچه انشعاب حاصل می‌کند، محور گل‌آذین است نه ساقه. برگ دارای رگ‌بندی موازی است و در اجزای گل ۳ یا مضربی از ۳ می‌باشد. دسته‌جات آوندی در برش عرضی ساقه متعدند و در روی دوایر متحدالمرکز قرار می‌گیرند. ساختمان چوب و آبکش ثانویه که در دو لپهایها دیده می‌شود در تک لپهایها وجود ندارد. ویژگی‌های عمومی تک لپه ای‌ها عبارتند از:
ریشه‌های افشان، برگ‌هایی دراز و باریک و رگ‌برگ موازی دارند. برگ‌ها توسط غلاف به ساقه اتصال دارد. دانه یک قسمتی است و اجزای گل‌ها، مضربی از عدد ۳ هستند. آوندهای چوبی و آبکش در برش ساقه نظم خاصی ندارند.
رده‌بندی گیاهان تک لپه
تیره نخل‌ها (Palmaceae): گیاهانی هستند درختی یا علفی با ساقه راست و استوانه‌ای مانند درخت خرما (phoenix) و نارگیل
تیره گل‌شیپوریان (Araceae): مانند گل شیپوری (Arum)
تیره لوئیان یا گرز (Typhaceae): نی لوئی و گالی یا اسپرغان
تیره گندم Gramineae: تیره‌ای شامل ۶۰۰ جنس و ۲۰۰۰ گونه. ارزن، ذرت، برنج، نیشکر، جو و چاودار
تیره جگن cyperaceae: نی بوریا cyperus و جگن carex
تیره آلاله LiLiaceaee: پیاز (Allium)، لاله (Tulipa)، گل حسرت (colchicum) و مارچوبه (Asparagus)
تیره برگ بیدی commelinaceae: برگ بیدی Tradescantia
دانه دارای آلبومن، گل‌ها منظم یا نامنظم و تخمدان تحتانی: موز، زنجبیل، گل نرگس، هل، زنبق و آناناس از تیره‌های معروف این راسته هستند.
دانه فاقد آلبومن گل‌ها نامنظم و تخمدان تحتانی: تیره معروف این راسته، ثعلب یا ارکیده است.
گیاهان دو لپه
دو لپهایها خود شامل دو لپه‌ای‌های بی‌گلبرگ، دو لپه‌ای‌های جدا گلبرگ و دو لپه‌ای‌های پیوسته گلبرگ می‌باشد که تعداد زیادی از گیاهان دانه‌دار را در خود جای داده‌اند. دولپه‌ای‌های جدا گلبرگ گیاهانی هستند با گل‌های کامل و دو جنسه که پوشش گل آن‌ها به صورت کاسبرگ و گلبرگ تمایز یافته و اجزای گل در چرخه‌های متوالی و به صورت متناوب باهم قرار دارند و گرده افشانی در آن‌ها به وسیلهٔ حشرات صورت می‌گیرد. جدا گلبرگ‌ها بالغ بر ۷۰ هزار گونه گیاهی هستند و براساس ساختمان نهنج و نحوه قرار گرفتن اجزای گل در سه گروه فرعی قرار می‌گیرند.
در دو لپه‌ای‌های پیوسته، گلبرگ این گیاهان بالغ بر ۵۰ هزار گونه هستند. گلبرگ‌ها در این گیاهان بهم پیوسته هستند. در اغلب پیوسته گلبرگ‌ها پرچم‌ها به قسمت داخلی جام گل پیوسته‌اند.
صفات عمومی گیاهان دو لپه
ریشه راست و کم انشعابی دارند. برگ‌ها اغلب پهن و رگ برگ‌ها منشعب است. هر برگ توسط دم برگ به ساقه اتصال دارد. دانه دو قسمتی است. اجزای گل مضربی از ۲ یا۵ است. آوندهای چوبی و آبکش در برش عرضی ساقه روی دایره محیطیه قرار دارند.
رده‌بندی گیاهان دو لپه
راسته آلاله‌گان، راسته ختمی، راسته شمعدانی، راسته افرا، راسته شمشاد، راسته گل سرخ، راسته چتریان، راسته کاکتوسها، راسته پامچال، راسته خرمالو، زیتون، زبان گنجشک و یاسمن، گاو زبان، سیب زمینی و گوجه فرنگی، گل میمون، گل جالیز و کنجد، نعنا، بارهنگ و شاه پسند، گل استکانی و کدو، روناس و بداغ، گل مینا، تیره سنبل‌الطیب، بید، راش، فندق و گردو، گزنه، توت، نارون و شاهدانه، اسفناج، گل میخک، چغندر و لاله عباسی، ترشک، علف هفت بند و ریواس.