لغت فرس

این فرهنگ بعد از رساله ابوحفض سغدی و تفاسیر فی لغه الفرس به تألیف شرف‌الزمان قطران بن منصور ارموی شاعر معروف (۴۶۵ هجری قمری) نگاشته شده‌است که از این دو اثر اثری نیست در نتیجه کتاب لغت فرس اولین فرهنگ لغت موجود است. اسدی طوسی این فرهنگ را پس از نظم گرشاسپ‌نامه، یعنی بعد از ۴۵۸ هـ. ق تألیف کرده‌است.

این واژه‌نامه، در ایران، تا کنون با تصحیح‌های، عباس اقبال، محمد دبیرسیاقی، علی‌اشرف صادقی و فتح‌الله مجتبایی منتشر شده‌است.

گفته می‌شود نگارش این واژه‌نامه به تشویق اردشیر بن دیلمسپار قطبی نجمی (شاعر) بوده‌است. اسدی در این کتاب برای شرح غالب لغات، شاهد یا شواهدی از شاعران می‌آورد. ترتیب واژه‌های این واژه‌نامه بر پایهٔ حرف آخر آن‌ها است.

اسدی همان‌گونه که خود در کتاب لغت فرس گفته‌است این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسی‌زبان سرزمین‌های غربی ایران که با برخی از واژه‌های به‌کاررفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند. این لغتنامه بیشتر برای استفادهٔ شاعران تنظیم شده از این رو ترتیب لغات این فرهنگ بر اساس حرف آخر آنهاست و برای پیدا کردن قافیه برای شاعران به ویژه آن‌هایی که به فارسی تسلط کافی نداشتند منبع ارزشمندی بوده‌است.

این واژه‌نامه، جدای از آن که به واژه‌ها پرداخته، برخی چامه‌های چامه‌سرایانی کهن را که امروزه جز نام آگاهی‌ای دیگر ازشان نداریم، یا پاره‌هایی از سرودهایی چون «کلیله و دمنه» و «سندبادنامه‌»‌ی رودکی و «وامق و عذرا»ی عنصری را که از میان رفته‌اند، از گزندِ زمانه نگه داشته است.

مطالب این کتاب طی سال‌های متوالی تغییرات بسیاری داشته و در هر زمان برای تکمیل به آن مطلبی را افزوده‌اند چنان‌که به جرئت نمی‌توان گفت آنچه از اسدیست کدامست با این همه کتاب جالب و سودمندی است و اساس کار همه فرهنگ‌نویسان بعد از اسدی بوده‌است.