قدس (تهران)

شهر قدس یکی از شهرهای قدیمی استان تهران می‌باشد که با قرار گرفتن این شهر در بزرگراه فتح (کیلومتر ۲۰) و موقعیت خوب جغرافیایی و آب و هوای خوب کوهپایه‌ای در این چند سال اخیر میزبان سکونت مهاجرین بسیاری از سایر شهرهای کشور بوده‌است. این شهر دارای معادن، مزارع، باغ‌ها و مجتمع‌های صنعتی متعدد است. شهر قدس که تا قبل از تأسیس شهرداری در سال ۱۳۶۸ (خورشیدی) تحت نام قلعه حسن خان شناخته می‌شد، روستایی کوچک و قلعه مانند در حاشیه جنوب غربی تهران و همجواری شهرداری منطقه ۹ و ۱۸ بود. در یک جبهه آن کاووسیه و در جبهه غربی آن سرخ حصار قرار داشت.

در ۱۳۶۸/۰۴/۰۳ شهر قدس از رشد روستای قلعه حسن خان و ادغام آن با نقاط دیگری مانند سرخ حصار، کاووسیه و شهرک بهشتی (قدس) به وجود آمده‌است. از این‌رو می‌توان دو دوره متمایز را برای تحول کالبدی شهر متصور گردید:

• ایجاد بناها و رشد قلعه حسن خان به صورت یک روستا
• رشد سریع و بدون وقفه شهر در دو سه دهه اخیر

در مرحله اول قلعه حسن خان از دو قلعه اربابی تشکیل گردیده که بنام مالک آن (حسن خان) نامیده شده‌است و هر دو قلعه دروازه بوده‌است (یکی از دروازه‌های نزدیک مسجد جامع فعلی و دیگری نزدیک میدان قدس سابق).

مرحله دوم با تأسیس کارگاه‌ها و کارخانجات متعدد در کنار جاده قدیم و کنار راه‌آهن و به‌طورکلی شروع رشد سریع تهران در چند دهه اخیر آغاز گردید. در این مرحله با رشد سریع جمعیت منطقه تهران روستای قلعه حسن خان نیز که در فاصله نسبتاً کمی از تهران و در نزدیکی تعدادی از این کارخانجات و کارگاه‌ها قرار گرفته‌است به سرعت رشد نمود.

قلعه حسن خان دشتی بود حاصلخیز که در دوره قاجار با ایجاد قلعه‌ای به این نام معروف شد. منطقه‌ای که در اصل شکارگاه حکومتی بود و در آن نقاط باستانی چون کاووسیه، سرخ حصار و کاروانسراسنگی موجود بوده اما امروزه اثری از پیشینه تاریخی آنان باقی نمانده‌است. وردآورد، کاروانسراسنگی و نهر فیروز بهرام (یکی از نهرهای باستانی که قدمتش به بیش از پنج هزار و پانصد سال می‌رسد و امروزه به صورت کانال سیمانی موجود است) در شمال آن و رود کرج و روستای باباسلمان در جنوب آن، روستای اسماعیل‌آباد در شمال شرقی، روستاهای زرنان (قدس) بالا و پائین و شهرک دانش در شرق آن و گرمدره و تپه‌های قورت داغی در غرب آن واقع شده‌اند. در دوره قاجار شخصی بنام امیرتومان که میرشکار (سردسته شکارچیان) دربار بود اراضی این منطقه را که شکارگاه حکومتی بود به تصرف خود درآورد و در آن زمان این منطقه بسیار دور از پایتخت بود و کسانی که در تهران به سوی کرج حرکت می‌کردند معمولاً اولین اتراقگاه آنان در نزدیکی همین محل کاروانسراسنگی (تقاطع بزرگراه فتح و بزرگراه شهید لشگری) بود.

امیرتومان با فراهم کردن امکانات و آوردن عده‌ای از اهالی خمسه به این منطقه، آرام آرام زمین‌های بایر را به زمین‌های کشاورزی تبدیل نمود و منطقه رنگی از زندگی جدید به خود گرفت. می‌گویند نام اولیه این محل پیش از آنکه امیر تومان آن را تصاحب کند سبزه الماس بوده وامیرتومان آنجا را به نام فرزند ارشدش که نام او حسن خان بود «قلعه حسن خان» نامید. امیرتومان صاحب چند فرزند به نام‌های: رضاخان، حسن خان، آقابزرگ خان، مؤتمرالدوله و سالار همایون بود که آنان پس از مرگ پدر، قلعه حسن خان را بین خود تقسیم کردند و به هر یک از برادران نزدیک یک دانگ رسید.در آن زمان تمام اراضی این قلعه و اطراف آن قابل کشت و زرع بود و کلاً به نواحی: چمن الماس خان، ورامینک، میاندوآب، قلعه سون، اکبر نایب، چنارسوخته و… که مجموعاً ده قطعه بوده تقسیم می‌شد.

هر یک از نواحی دارای قلعه‌ای خاص بود. بررسی مدارک تاریخی نشان می‌دهد که در میاندوآب عده‌ای از اعراب ساکن بوده و به پرورش گاومیش اشتغال داشته‌اند.اراضی قلعه توسط سه قنات بزرگ آبیاری و پرآب آبیاری می‌شد. یکی از آن‌ها قنات بزرگ نام داشت؛ و مبدأ آن تپه و رودخانه‌ای به نام قروق که شاخه‌ای از رود کرج بود. گویا یکی از قنات‌ها که قنات بزرگ نام داشت از تپه‌های سرخه حصار سرچشمه گرفته به سوی قلعه امتداد می‌یافت. آب این قنات حتی به مناطق جنوبی تری چون ورامینک نیز می‌رسید. اولین مغازه در قلعه حسن خان را شخصی بنام مشهدی حسین (هاتفیان) که اهل یزد بود باز کرده که محل فعلی آن نیز مغازه لبنیاتی جعفری روبروی مسجد جامع شهر است.وی همچنین به خاطر کلاه شاپویی که همیشه به سر داشت به کلاه حسین معروف بود.اولین وسیله نقلیه که وانت بار و شبیه به کامیون بوده توسط شخصی بنام حمید شهباز یاردلی فرزند کریم خان آورده که روزی دو بار صبح و عصر این وسیله به شهر تردد داشته و مردم از آن استفاده می‌کردند. تنها امامزاده این شهر امامزاده ابوالحسن و ابوالحسین از نوادگان موسی کاظم (ع بوده و سابقه آن به چند صد سال برمی گردد و امروزه هم این امامزاده‌ها زیارتگاه اهل ایمان است. اولین مسجد شهر مسجد جامع می‌باشد که چندین بار بازسازی شده‌است. آموزش و تربیت در قالب مکتب خانه در شهر قدس توسط شخصی بنام شیخ مرتضی که روحانی بود شکل گرفته و اولین مدرسه دولتی شهر در سال ۱۳۴۱ به نام دبستان صادقی ساخته شده‌است.

اولین حمام محل واقع در خیابان روبروی کوچه میثم بوده که چون از وضعیت مناسبی برخوردار نبوده مالکین با کمک و همیاری مالی جهانشاه خان که یکی از سران بزرگ خمسه در آن زمان و از مخالفان رضاشاه بود و پس از شکست از ایشان به قلعه حسن خان آمده بود سرمایه ساخت حمام جدیدی بنام «خزینه در» روبروی مسجدجامع داخل کوچه احداث که این حمام به سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۵۰ ه‍.ش برمی گردد و معمار آن شخصی بنام استاد کریم بوده‌است.

نامگذاری

نام قلعه حسن خان را امیرتومان (میرشکار قاجار) با علاقه ای که به پسر خود داشت با ساخت قلعه ای روی این منطقه نهاد.شهر قدس که تا قبل از تأسیس شهرداری در سال ۱۳۶۸ با نام قلعه حسن خان شناخته می‌شد، روستایی کوچک و قلعه مانند در حاشیه غربی تهران و پائین روستای وردآورد و کارواسرا سنگی بود. در جبهه شمالی آن کاووسیه ، در جبهه غربی سرخ حصار ، در جبهه شرقی اسماعیل آباد شهرک ابریشم فعلی و در جبهه جنوبی آن ورامینک قرار داشت. در سال۱۳۶۸/۰۴/۰۳ شهر قدس از رشد روستای قلعه حسن خان و ادغام آن با نقاط دیگری مانند سرخ حصار، کاووسیه، اسماعیل آباد و شهرک بهشتی به وجود آمده‌است. سرخ حصار محله ی اشرافی نشین شهر است.

آثار تاریخی شهر قدس

از آثار تاریخی شهرقدس می‌توان به تپه کاووسیه مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در محله کاووسیه امروزی که از آثار بدست آمده از آن می‌توان به تابوت مردی مومیایی اشاره کرد و امامزادگان ابوالحسن و ابوالحسین معروف به امامزاده حضرتین انتهای خیابان امامزاده از فرزندان موسی کاظم هستند و بر دو تکه سنگ که در کنار مرقد مطهر این امامزادگان قرار دارد نوشته شده‌است: سلاله عصمت و طهارت امامزاده ابوعبدالله الحسین فرزند موسی سلاله عصمت و طهارت امامزاده ابوالحسن علی فرزند محمد و حمام قلعه که قدیمی‌ترین حمام شهرقدس است و بنای آن برای دوره قاجار می‌باشد و نهرفیروز بهرام به قدمت هزاره سوم پیش از میلاد و قبرهای سر خیابان عمارت و قبرستان ابتدای خیابان چمن اشاره کرد که قدمتی قاجاری دارند اشاره کرد.

محله

محله قلعه شاید بتوان گفت اولین محله مسکونی شهرقدس امروزی است که بین میدان قدس تا عمارت واقع شده‌است.البته در گذشته دور در کاووسیه ، سرخ حصار ، وارمینک ، چمن ، امامزاده و اسماعیل آباد سکونت‌هایی جریان داشته که در مقاطعی خالی از سکنه شده‌است. قلعه پس از استقرار اولین مهاجرین خمسه و کاشی که برای همیشه ماندگار شدند ساخته شد. امروزه هم کاشی‌ها بیشتر در همین محله و امامزاده ساکن هستند. محله قلعه برج و بارو و دروازه ای داشته که شبها در آن بسته می شد و هنوز بین قدیمی‌ها مرسوم است که می گویند اگر دیر بیایی در قلعه (یا به لفظ عامه قعله) بسته می‌شود. هنوز می‌توان آثار دیوارهای کاهگلی آن را در کوچه‌های پشت مسجد جامع دید. در این محله اولین حمام که امروزه ثبت میراث فرهنگی شده‌است قرار دارد. محله قلعه چسبیده به چمن سبزه الماس و عمارت محله اعیانی خوانین قلعه می‌باشد . کوچه‌های باریک اولین خصیصه این محله است که به کوچه‌های بن بست ختم می‌شود که امروزه با تخریب و ساخت باغ و باغچه‌های اطرافش در جنوب و شمال به اطراف راه پیدا کرده وگرنه در گذشته تنها از شرق به میدان قدس (لاله) و در غرب به عمارت و میدان آزادی (سرقنات، منبع آب) راه داشت. اقوام اولیه در زمان قاجار مقدم های چرگر بودند که برای کار کشاورزی و دامداری به این منطقه کوچ کردند اما در زمان پهلوی مردم جهت اسکان و کار در کارخانجات اطراف آنجا به قلعه مهاجرت کردند. محله‌ای ارزان که نزدیک به شهر تهران بود.

در گذشته شهرقدس دارای چندین محله بوده که تا به امروز هم موجود می‌باشند.

• قلعه
• کاووسیه
• سرخ حصار
• سرقنات (میدان آزادی)
• هرنج
• عمارت
• عوارضی
• چمن
• امامزاده
• اسماعیل‌آباد
• قورت داغی
• گودرزی
• بهتویی (کوچه بهار)

و محله‌های جدید که اکثراً با نام خیابان معروف‌اند:

• کاج
• استقلال
• طالقانی
• سجاد
• شهرک بهشتی
• کشاورز
• مصلی
• جوادآباد
• سی متری شورا
• هشت متری شورا
• بهاران
• صاحب الزمان
• سی متری جمهوری
• بیست متری ولیعصر
• چهل و پنج متری انقلاب
• قناری (حمام بعثت)
• کوی مخابرات
• کوی فرهنگیان (خیابان شهرداری و کوچه شورا)
• کوی نیروی هوایی
• شهرک نیروی انتظامی
• کوی فرزان (روبروی دانشگاه آزاد)
• کوی ابریشم (شهرک ابریشم) فازهای ۱و۲
• کوی شهید عزیزی
• شهرک مسکونی زندیه

و باغات معروف:

• باغ شازده (پشت نفت پارس)
• باغ اختری (پشت شورای جنویی)
• باغ سرهنگ (شهرک ابریشم)
• باغ انگوری (مصلی)

مناطق شهری

مناطق شهری این شهر در حدود ۲۷۰۰ هکتار مساحت دارد. شهرداری قدس برای تأمین نیازمندی‌ها و اداره بهتر سطح شهر را به ۲ منطقه شهرداری و۴ ناحیه تقسیم نموده‌است که جمعیت هر منطقه بالغ بر ۱۵۰۰۰۰نفر می‌باشد.

فضای سبز

اکثر فضای سبز قدس خشک شده و تبدیل به خانه و مراکز صنعتی شده، اما همچنان می‌شود نمونه‌هایی از باغات قدیمی را در آن دید. غیر باغات معروف که در بالا به آن اشاره شد می‌توان به بوستان‌ها هم اشاره کرد. مسئولیت نگهداری از فضای سبز و بوستان‌های شهرقدس بر عهده سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری قدس می‌باشد.

اسامی بوستان‌های بزرگ:

• بوستان آزادگان (بلوار۴۵ متری انقلاب)
• بوستان ولیعصر (میدان ولیعصر)

اسامی بوستان‌های محله‌ای:

• بوستان شهدای کاووسیه (شهرک کاووسیه)
• بوستان شهید مدنی (بلوار مصلی)
• بوستان معلم (خ گودرزی)
• بوستان سرخ حصار
• بوستان حافظ (خ دانش آموز)
• بوستان عمارت (پشت بانک ملی مرکزی)
• جانباز (خ شهید خاکسار)

اماکن ورزشی

• ورزشگاه ۲۵ هزار نفرای شهدا(۳۰متری شورا)
• زمین چمن حضرت ولیعصر (میدان حسین)
• چمن مصنوعی نیما
• زمین ۳۰۰۰متری (خیابان شریعتی (کاج))
• زمین فوتبال سرخه‌حصار
• سالن ورزشی بانوان (صنعت دوم)
• سالن ورزشی الغدیر (شهرک ابریشم)
• سالن ورزشی ولیعصر (میدان ولیعصر)
• سالن ورزشی البرز (کاووسیه)
• سالن ورزشی شهید آقا محمدی (خیابان شهرداری)
• سالن ورزشی حجاب(۴۵متری انقلاب)
• سالن ورزشی جانبازان (کوی جانبازان)
• سالن ورزشی شهید شیرودی (کوی مخابرات)
• سالن ورزشی شهرک دانش
• سالن ورزشی معلم (شهرک ابریشم)
• زمین چمن کاووسیه (کاووسیه)

اماکن فرهنگی

اماکن فرهنگی زیر نظر سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری قدس :

• فرهنگسرای قرآن و عترت، دارالقرآن سابق (مصلی).
• مجتمع فرهنگی زینبیه (میدان قدس)
• فرهنگسرای خانواده، بهداشت و سلامت (شهرک بهشتی).
• سالن سینما و آمفی تئاتر فرهنگ وهنر.
• باغ ملّی
• خانه فرهنگ شهدای کاووسیه (کاووسیه).
• خانه فرهنگ شهدای سرخ حصار (سرخ حصار).
• خانه فرهنگ علامه دهخدا (سجاد).
• خانه فرهنگ علامه طباطبایی (ولیعصر).
• خانه جوان (عمارت و کلهر).
• مجتمع فرهنگی باقرالعلوم (مصلی) توضیح: این مجموعه مدیریتی مشترک زیر نظر سازمان و جمعه دارد.
• نگارخانه نقش و نگار، مرکزی سابق (میدان قدس).

مراکز فرهنگی زیر نظر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی :

• انجمن خوشنویسان شهرقدس (میدان قدس).

مراکز آموزشی

1. دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس
2. دانشگاه جامع علمی - کاربردی واحد شهر قدس(۴ دانشگاه در سطح شهرستان قدس)
3. دانشگاه پیام نور واحد شهر قدس (که در سال ۱۳۹۰ با شهریار ادغام شد

در حال حاضر شهر قدس از لحاظ اشتغال در غرب استان تهران به عنوان یکی از مراکز بزرگ صنعتی محیط کارگری مناسبی را فراهم نموده‌است و اکثر ساکنین به عنوان کارگر در این مراکز مشغول به کارند بعد از اشتغال به کشاورزی، کارمندان دولت درصدی از اشتغال را به خود اختصاص می‌دهند. از نظر اجتماعی در حال حاضر شهر قدس با وسعتی در حدود ۲۴ کیلومتر مربع یا به عبارتی ۲٬۴۰۰ هکتار جمعیتی بالغ بر ۳۵۰٬۰۰۰ نفر از دیدگاه وسعت و جمعیت یکی از شهرهای پرجمعیت و متراکم در کشور محسوب می‌گردد. جمعیتی از اقوام و فرهنگهای مختلف با آداب و سنن متفاوت و ناهمگون که این تنوع زیاد منشأ برخی معضلات اجتماعی نیز در این شهر بوده‌است.

از لحاظ کشاورزی شهر قدس به لحاظ موقعیت جغرافیایی از نوع خاک مرغوب و آب در حد کفایت در سطح شهر و منطقه از کشاورزی مطلوبی برخوردار است. از مهم‌ترین محصولات آن به عنوان نمونه:

• غلات: گندم، جو، ذرت
• از صیفی جات: گوجه، خیار
• باغات میوه: سیب، آلو، گیلاس و آلبالو می‌باشد.

سطح زیر کشت در حوزه قدس و شهرکهای اطراف آن ۱۵۰۰ هکتار است. به دنبال تحولات اجتماعی و سیاسی دهه‌های اخیر، افزایش جمعیت و رشد مهاجرت به سوی تهران، امروزه شهرقدس به یکی از مناطق پرجمعیت و متراکم مسکونی حومه تهران تبدیل شده‌است.

بر اساس گزارش‌های عمده دلیل آلودگی هوای این شهر وجود معادن شن و ماسه عنوان شده است.

معادن شن و ماسه

شهرستان قدس با دارا بودن واحدهای معدن شن و ماسه و چندین کارخانه آسفالت با مشکل آلودگی هوا مواجه است. برخی از این معادن متعلق به ۳۰ یا ۴۰ سال پیش است. آن زمان شهرستان قدس کوچک‌تر بوده و این معادن در حاشیه شهر قرار گرفته بودند، ولی با گذشت سالیان سال این معادن در چند قدمی محل سکونت شهروندان این شهرستان قرار گرفته‌اند.

به گفته حسین بیگلری رئیس وقت اداره محیط زیست قدس فعالیت صنایع بزرگ و کوچک در شهرستان قدس در کنار مزایا، ثمرات و فرصت‌های متعدد و بالقوه‌ای که از منظر اقتصادی، تولیدی و اشتغالزایی در پی دارد، حاوی مخاطرات و تهدیداتی در عرصه زیست‌محیطی نیز است. وجود۷۴ معدن شن و ماسه در این منطقه به صورت بالقوه مستعد ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی است که ۶۰ تا ۷۰ درصد این معادن از حیث رعایت اصول زیست‌محیطی، استانداردهای لازم را رعایت می‌کنند، لذا فعالیت معادن با آلایندگی‌هایی همراه بوده که در شهرستان قدس بخش عمده این آلودگی‌ها ناشی از مسیرهای دسترسی و راه‌های مواصلاتی منتهی به معادن و تردد خودروهای سنگین و کامیون‌های حمل مصالح و نخاله‌های ساختمانی است. میزان آلایندگی هوای قدس در مقایسه با شهرستان‌های همجوار (ملارد و شهریار) به مراتب سنگین تر و شدید تر است که فعالیت‌های صنعتی و تولیدی اشاره شده از یکسو و نزدیکی به پایتخت و تأثیرپذیری از هوای آلوده تهران نیز ضریب آلودگی‌ها را تشدید کرده‌است. یکی از معضلات اساسی ما در این منطقه به لاستیک سوزی و زباله سوزی معطوف می‌شود.

ایستگاه سنجش آلودگی هوا

در خرداد ۹۴ ایستگاه سنجش آلودگی هوا در شهر قدس با حضور مدیر کل محیط زیست استان تهران افتتاح شد. در پاییز ۹۶ اعلام شد که این ایستگاه از کار افتاده‌است.

شهرداری قدس سازمانی غیردولتی‌است که درسال۱۳۶۸ تأسیس شد و اداره شهر قدس را به عهده دارد. مسئولیت اداره این سازمان با شهردار قدس است با حکم شورای شهر قدس انتخاب می‌شود. شهرداری قدس شامل ۲ منطقه است که اداره هر منطقه به عهده شهردار آن منطقه است. اولین شهردار قدس محمد اصالت بود که از سال۱۳۶۸ تا۱۳۷۰عهده‌دار این سمت بود.

فرماندار

فرماندار کنونی شهر قدس ،لیلا واثقی است که در جریان سرکوب اعتراضات آبان ۱۳۹۸ به نیروهای امنیتی دستور شلیک به روی معترضان را داده و آنها نیز شلیک کردند.

شهرداران قدس از آغاز تاکنون

• محمد اصالت اولین شهردار-۶۸تا۷۰
• جعفر کریمی اصل-۷۰ تا ۷۱
• محمدصادق مصطفی زاده-۷۱ تا ۷۲
• علیرضا گودرزی-۷۲ تا ۷۶
• سید حمزه علی‌آبادی-۷۶
• سالار علیجانی-۷۶ تا ۷۸
• علیرضا شهلی-۷۸ تا ۸۲
• حسین یاسمی زاده-۸۲ تا ۸۳
• غلامحسین تابش فرد -۸۳ تا ۸۵
• کریم شایان راد -۸۵ تا ۸۷
• غلامرضا یاوند عباسی -۱۳۸۷ - شهریور ۱۳۸۹
• غلامرضا محمد خانی شهریور ۱۳۸۹–۲۸ خرداد۱۳۹۱
• علی اصغر امیریان (سرپرست) ۲۸ خرداد ۱۳۹۱–۱۵ مرداد ۱۳۹۱
• محسن چیبایی: وی از ۱۵ مرداد۱۳۹۱ تا۳۰ دی ۱۳۹۱به عنوان سرپرست شهرداری قدس فعالیت نمود و از تاریخ ۳۰ دی ۹۱ تا آبان ۹۲ حکم فعالیت ایشان به عنوان شهردار قدس ابلاغ گردید در ضمن ایشان اولین شهردار قدس می‌باشند که حکم شان توسط وزیر کشور امضا و ابلاغ می‌شود.
• محمدصادق کولیوند از آبان ۱۳۹۲–۱۳۹۶
• مسعود مختاری از ۱۳۹۶-اکنون

• علیرضا حقی

• کتاب: سبزه الماس، نوشته: رامین شریفی.
• کتاب: راهنمای همشهری|راهنمای مشاغل شهرستان قدس، نوشته: تحریریه همشهری، با همکاری روابط عمومی شهرداری قدس، صفحه ۶۴و۶۵، چاپ اول۱۳۸۹.
• وب سایت سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری قدس

https://web.archive.org/web/20181020230800/http://baztabeqods.ir/ جامع‌ترین کانال اطلاع‌رسانی مردم شهرقدس

• کتاب: راهنمای همشهری|راهنمای مشاغل شهرستان قدس، نوشته: تحریریه همشهری، با همکاری روابط عمومی شهرداری قدس، صفحه ۶۴و۶۵، چاپ اول۱۳۸۹.

• آخرین اخبار شهرقدس
• سازمان اتوبوسرانی شهرقدس
• سازمان فرهنگی و ورزشی شهرقدس
• سایت جامع شهرقدس
• سازمان فرهنگی و ورزشی شهرقدس
• خانه جوان شهرقدس

• ورزشگاه شهدای شهرقدس