فهرست ساتراپی‌های هخامنشیان
هخامنشیان ۲۲۰ سال (از ۵۵۰ پیش از میلاد تا ۳۳۰ پیش از میلاد) بر بخش بزرگی از جهان شناخته شده آن روز از رود سند تا دانوب در اروپا و از آسیای میانه تا شمال شرقی آفریقا فرمان راندند.
ساتراپی واژهٔ یونانی شدهٔ خَشثْرَپاون (به پارسی باستان) بمعنی «شهربان» است که البته واژهٔ «شهر» در آن زمان بمعنی «سرزمین» بوده است. ساتراپی یا شهربانی به بخشی می‌گفتند که طی تاریخ شکل گرفته بود و ساکنان آن از نظر مردم‌شناسی یعنی از لحاظ فرهنگی و آداب و رسوم مشابه بودند.
فهرست ساتراپی‌ها
سنگ‌نبشتهٔ سه زبانهٔ بیستون، به نخستین سال فرمان‌روایی داریوش بزرگ از زبان خود او می‌پردازد. سالی که به فرونشاندن شورشهای داخلی پرداخت. نظام شاهنشاهی را استحکام بخشید و با فتح دره سند (هندوش Hinduš) در شرق و آفریقا (پوتایا Putāyā و کوشیا Kūšiyā) در غرب سرزمین‌هایی چند به شاهنشاهی الحاق کرد. وجود این دهیاوه‌ها (dahyāva) بعنوان یک ساتراپی و موقعیت آنها در چارچوب سلسله مراتب قدرت را می‌توان در منابع یونانی و لاتینی یافت. این منابع آگاهی‌های زیادی دربارهٔ موقعیت جغرافیایی این سرزمین‌ها می‌دهند. در این منابع آمده است که حدود ساتراپی‌ها توسط سنگ‌های سرحدی، رودها، قلهٔ کوه‌ها و حصارهای دیگر مشخص می‌شدند.
در فهرست زیر، اطلاعاتی راجع به پایتخت، موقعیت جغرافیایی و مرزها و باشندگان بومی هر یک ازین این ساتراپی‌ها آمده‌است:
- ساتراپی بزرگ پارسه/پارس Pārsa، پایتخت: پاسارگادا (Pasargada)، پارسه (Pārsa)
- ساتراپی مرکزی و اصلی پارسه/پارس
- ساتراپی مرکزی و کوچک پارسه/پارس
- ساتراپی کوچک کرمانه Karmana/Carmania
- ساتراپی اصلی اوجه/شوش Ūja (عیلام)، پایتخت: شوش (Susa)
- ساتراپی مرکزی و کوچک اوجه/شوش
- ساتراپی کوچک ایلامیس Elymais
- ساتراپی مرکزی و اصلی پارسه/پارس
- ساتراپی بزرگ مادَه/ماد (Māda)، پایتخت: هگمتانه (Hagmatana)
- ساتراپی مرکزی و اصلی مادَه/ماد
- ساتراپی مرکزی و کوچک مادَه/ماد
- ساتراپی کوچک ماد کوچک
- ساتراپی اصلی ارمنیه/ارمنستان (Armina)
- ساتراپی اصلی پرثوه/پارت (Parθava)، پایتخت: احتمالاً هکاتومپیلوس (Hecatompylus)
- ساتراپی مرکزی و کوچک پرثوه/پارت
- ساتراپی کوچک هیرکانیا/گرگان (Hyrcania)، پایتخت: زادراکرتا (Zadracarta)
- ساتراپی اصلی هوارزمی/خوارزم (Uvārazmī)
- ساتراپی مرکزی و اصلی مادَه/ماد
- ساتراپی بزرگ اسپاردا/لیدی (Sparda)، پایتخت: سارد (Sardes)
- ساتراپی مرکزی و اصلی اسپاردا/لیدی
- ساتراپی مرکزی و کوچک اسپاردا/لیدی
- ساتراپی کوچک فریگیه هلسپونت (Hellespontine Phrygia)، پایتخت :داسکیلیون
- ساتراپی کوچک کاریا (Caria)، پایتخت: هالیکارناس (Halicarnassus)
- ساتراپی کوچک فریگیه بزرگ (Greater Phrygia)
- ساتراپی کوچک سکودره/تراکیه (Skudra)
- ساتراپی اصلی کَتپَتوکه/کاپادوکیه (Katpatuka)
- ساتراپی مرکزی و کوچک کَتپَتوکه/کاپادوکیه (Cappadocia-beside-the-Pontus)
- ساتراپی کوچک کَتپَتوکه/کاپادوکیه (Cappadocia-beside-the-Taurus)
- ساتراپی کوچک پافلاگونیا (Paphlagonia)
- ساتراپی مرکزی و اصلی اسپاردا/لیدی
- ساتراپی بزرگ بابیروش/بابل (Bābiruš)
- ساتراپی مرکزی و اصلی بابیروش/بابل
- ساتراپی اصلی آثورا/آشور (Aθurā)
- ساتراپی بزرگ مودرایه/مصر (Mudrāya)، پایتخت: ممفیس (Memphis)
- ساتراپی بزرگ هَرَهُوَتیش/رُخَج (Harauvatiš)، پایتخت: آراخوتوس (Arachotus)
- ساتراپی مرکزی و اصلی هَرَهُوَتیش/رُخَج
- ساتراپی اصلی زرنکه (Zranka)، پایتخت: فرادا (Phrada)
- ساتراپی اصلی مکا/گدروزی، پایتخت: پورا (Pura)
- ساتراپی مرکزی و کوچک مکا/گدروزی
- ساتراپی کوچک اوریتان‌ها (Oritans)
- ساتراپی کوچک اریاسپ‌ها (Ariaspae)
- ساتراپی مرکزی و کوچک ثته‌گوش ۱ (Θatagus)، پایتخت: تاکسیلا (Taxila)
- ساتراپی کوچک ثته‌گوش ۲
- ساتراپی کوچک ثته‌گوش ۳
- ساتراپی اصلی هندوش/هند (Hinduš)
- ساتراپی مرکزی و کوچک هندوش/هند ۱
- ساتراپی کوچک هندوش/هند ۲
- ساتراپی کوچک هندوش/هند ۳
- ساتراپی بزرگ باختریش/باختر (Bāxtriš)، پایتخت: باکترا (Bactra)
- ساتراپی مرکزی و اصلی باختریش/باختر
- ساتراپی مرکزی و کوچک باختریش/باختر
- ساتراپی کوچک مرگوش/مرو (Marguš)
- ساتراپی اصلی سوغوده/سغد (Suguda)، پایتخت: مَرَکندا (Maracanda)
- ساتراپی مرکزی و کوچک سوغودا/سغد
- ساتراپی کوچک دیربائیان‌ها (Dyrbaeans)
- ساتراپی اصلی گنداره (Gandāra)
- ساتراپی مرکزی و کوچک گندارا
- ساتراپی کوچک پاراپامیز (Paropamisus)
- ساتراپی اصلی هریوه/هرات (Haraiva)، پایتخت: آرتاکوانا (Artacoana)
- ساتراپی اصلی سکا پَرَدرایه/داها (Dahā (= Sakā paradraya)/Dahae) (سکاهای آن سوی دریا: کریمه، دانوب)
- ساتراپی اصلی سکا تیگره‌خوده/ماساژت‌ها (Sakā tigraxaudā/Massagetae) (سکاهای تیزخود، سکاهای ماورای سیحون)
- ساتراپی اصلی سکا هئومه‌ورگه/امیرجیان‌ها (Sakā haumavargā/Amyrgians) (سکاهای هومنوش، سکاهای ماورای جیحون)
- ساتراپی مرکزی و اصلی باختریش/باختر
فهرست ساتراپی‌ها در سنگ‌نبشته‌های هخامنشی
فهرست هرودت
داریوش شاهنشاهی ایران را به بیست قسمت تقسیم کرد و هر کدام را به یک خَشثْرَپاون (ساتراپ، شهربان) سپرد. وی برای هر قسمت یک مالیات نقدی و غیرنقدی (کالا) مقرر داشت.
هرودت تاریخ‌دان یونانی که سیاحت‌های متعدد در ممالک مشرق قدیم کرده و تحقیقات خود را راجع به احوال و تاریخ این ممالک نوشته، در کتاب سومش نام قسمت‌های مالیات دهنده و مقدار مالیات و خراج هر یک را این گونه آورده‌است:
- یکم: ایونی‌ها (یئونی‌ها)، مگنزی‌های آسیا، آئولی‌ها، کاری‌ها، لیسی‌ها، میلی‌ها و پمفیلی‌ها جمعاً ۴۰۰ تالان نقره.
- دوم: میسی‌ها، لیدی‌ها، لاسونی‌ها، کابالی‌ها و هیتنی‌ها - ۵۰۰ تالان.
- سوم: مردم کرانهٔ جنوبی هلسپنت، فریژی‌ها، تراسی‌های آسیا، پافلاگنی‌ها، ماریاندینی‌ها و سوری‌ها - ۳۶۰ تالان.
- چهارم: سلیسی‌ها ۵۰۰ تالان نقره و ۳۶۰ اسب سفید (یک اسب برای یک روز سال) می‌پرداختند؛ از این پول ۱۴۰ تالان خرج سواره نظامی می‌شد که سلیسیا را حراست می‌کرد. ۳۶۰ تالان دیگر به خزانهٔ داریوش می‌رفت.
- پنجم: از شهر پوسیدیوم، که امفی‌لوخوس پسر امفیاروس ساخته بود، در مرز بین سلیسیا و سوریه تا مصر باستثنای سرزمین تازیان که از پرداخت مالیات معاف بودند، ۳۵۰ تالان می‌آمد. این ایالت تمام فنیقیه و بخشی از سوریه بنام فلسطین را شامل می‌شد.
- ششم: مصر، همراه با لیبی‌های سرحدی و شهرهای سیرین و بریقه (هر دو شامل ایالت مصر بودند) ۷۰۰ تالان می‌پرداختند، به اضافهٔ این پول، از سهم ماهیگیری در دریاچهٔ موریس و ۱۲۰٬۰۰۰ بوشل گندم هم برای خرج سپاه هخامنشی که در دژ سفید واقع در ممفیس مستقر شده‌بودند، مصرف می‌شد.
- هفتم: ساتاگیدها، گندهارایی‌ها، دائیک‌ها و آپاریت‌ها ۱۷۰ تالان می‌پرداختند.
- هشتم: شوش و بقیهٔ سیسا - ۳۰۰ تالان.
- نهم: بابل و آشور ۱۰۰۰ تالان نقره و ۵۰۰ خواجه (خدمتکار).
- دهم: هگمتانه و بقیهٔ ایالت ماد، همراه با پاریکانی‌ها و ارتوکریبانت‌ها - ۴۵۰ تالان.
- یازدهم: کاسپی‌ها، پاسیکاها، پانتیماتی‌ها و دریتاها، مجموعاً ۲۰۰ تالان.
- دوازدهم: باختری‌ها و همسایگانشان تا آئگلی - ۳۶۰ تالان.
- سیزدهم: پکتیی‌ها همراه با ارمنی‌ها و همسایگانشان تا دریای سیاه - ۴۰۰ تالان.
- چهاردهم: ساگارتی‌ها، سارنگی‌ها، تامانی‌ها، اوتی‌ها، اهل مکا همراه با باشندگان خلیج فارس، جایی که شاهنشاه زندانیان و بیخانمانان جنگی را می‌فرستاد - ۶۰۰ تالان.
- پانزدهم: سکاها و کاسپی‌ها - ۲۵۰ تالان.
- شانزدهم: پارت‌ها، خوارزمی‌ها، سغدی‌ها، و هروی‌ها - ۳۰۰ تالان.
- هفدهم: پاریکانی‌ها و اتیوپی‌های (حبشی‌ها) آسیایی - ۴۰۰ تالان.
- هجدهم: ماتینی‌ها، ساسپیرها، و الارودیی‌ها - ۲۰۰ تالان.
- نوزدهم: موشی‌ها، تیبارن‌ها، ماکرون‌ها، موسینوس‌ها و مارها - ۳۰۰ تالان.
- بیستم: هندی‌ها پرجمعیت‌ترین ملل آن زمان، بیشترین مبلغ، ۳۶۰ تالان طلا را می‌پرداختند.
فهرست ساتراپی‌ها در زبان‌های باستانی
| فهرست ساتراپی‌ها در زبان‌های باستانی | ||||||||
| نام ساتراپی | نام مرکز | |||||||
| نام رایج در فارسی نو | نام پارسی باستانی | نام یونانی باستانی | نام لاتینی | نام رایج در فارسی نو | نام پارسی باستانی | نام یونانی باستانی | نام لاتینی | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| پارس (استان فارس) | پارسه Pārsa | پرسیس Πέρσις | پرسیس Persis | تخت جمشید | پارسه Pārsa | پرسیس پولیس Πέρσης πόλις | پرسیپولیس Persepolis | |
| ماد | مادَه Māda | مدیا Μηδία | مدیا Media | هگمتانه (همدان) | هگمتانه Hagmatana | اکباتانا Ἐκβάτανα یا Ἀγβάτανα | اِکبتانا Ecbatana | |
| خوزستان (تمدن ایلام) | خوجیه Hūjiya | - | سوزیانا Susiana یا سیسیا Cissia | شوش (شهر شوش) | - | سوسا Σοῦσα | سوزا Susa | |
| پارت | پَرثَوَه Parθava | - | پارتیا Parthia | پرتیکان(فریدن) | - | - | - | - |
| باختر یا بلخ | باختریش | باکتریانه Βακτριανή | باکتریانا Bactriana یا به‌طور ساده‌تر باکتریا Bactria | بلخ (شهر بلخ) و آی خانم | - | باکترا Βάκτρα و شهر آی خانم در دوران اسکندر الکساندرئیا اوکسیانه Αλεξάνδρεια, η Ωξιανή نامیده می‌شد. | باکترا Bactra و الکساندریا اوکسیانا Alexandria Oxiana (اسکندریه آمودریا) | |
| هرات | هَرَیوَه Haraiva | آرئیا Ἀρεία | آریا Aria | آرتاکوانا (شهر هرات امروزی) | - | آرتاکوانا Ἀρτακόανα، در دوران اسکندر الکساندرئیا آرئیانه Αλεξάνδρεια, η Αρειανή (اسکندریه آریانه) | آرتاکوانا Artacoana، در دوران اسکندر الکساندریا آریانا Alexandria Ariana (اسکندریه آریانا) | |
| سغد | سوغوده Suguda یا سوغدا Sugda | سوگدیانه Σογδιανή | سوگدیانا Sogdiana | - | - | - | - | |
| مرو | مَرگوش Marguš | مرگیانه Μαργιανή | مَرجانا Margiana | - | - | - | - | |
| خوارزم | هوارَزمیش (h)uwārazmiš | خورَزمیا Χορασμία | کورَسمیا Chorasmia | - | - | - | - | |
| زرنگ | زَرَنکه Zranka | دَرَنگیانه Δραγγιανή | درَنجانا Drangiana | فراه | - | - | فرادا Phrada | |
| گدروزی | - | گدروزیا Γεδρωσία | جدروزیا Gedrosia | - | - | - | - | |
| رُخَج | هَرَهُوَتیش Harahuvatiš | آراخوزیا Ἀραχωσία یا آراخوتای Ἀραχῶται | اَرَکُسیا Arachosia | - | - | - | - | |
| ثته‌گوش | ثَته‌گوش Thataguš | ساتاگیدیا | ساتاجیدیا Sattagydia | - | - | - | - | |
| گنداره | گنداره | گندهارا | گندهارا Gandhara | - | - | - | - |
جستارهای وابسته
- شاهنشاهی هخامنشی
- سنگ‌نبشته‌های هخامنشی
پانویس
^ تالان در قدیم واحدی برای پول طلا و نقره بوده. یک تالان در تعریف کلی معادل جرم آب در حجم یک آمفورا (کوزه‌ای ته باریک در یونان باستان) بوده که تقریباً برابر با یک پای مکعب است. در یونان باستان یک تالان حدوداً ۲۶ کیلو بوده. تالان طلا ده برابر تالان نقره بوده است.
^ بوشل پیمانهٔ غلات و میوه‌جات که معادل است با ۳۲ کوارتز یا ۲۴/۳۵ لیتر یا ۸ گالن.
منابع
- ↑ دانشنامه ایرانیکا، ساتراپی‌های هخامنشیان (سرواژهٔ ACHAEMENIDSATRAPIES)
- ↑ «وبگاه لیویوس، چهار فهرست ایالتی داریوش». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئن ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۰۹.
- دانشنامه ایرانیکا، ساتراپی‌های هخامنشیان (سرواژهٔ ACHAEMENIDSATRAPIES)
- ایران باستان، حسن پیرنیا
- کتاب سوم از تواریخ هرودت، هرمس ۱۰۳ (Hermes 103) (۱۹۷۵) صص ۳۸۵–۴۲۳
- ویکی‌پدیای لاتینی، بازیابی در ۲۸ دسامبر ۲۰۰۸
پیوند به بیرون
- چهار فهرست ایالتی داریوش بایگانی‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine
- فهرست هرودت بایگانی‌شده در ۶ ژانویه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine