فهرست اسکناس‌های ایران
این نوشتار به توضیح و نمایش اسکناس های چاپ شده در بانک شاهنشاهی، بانک ملی و بانک مرکزی و رایج در سه دوره قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی می‌پردازد. همچنین برای اطلاعات بیشتر، نوشتار های اسکناس و ریال ایران را بینید.
اسکناس‌های قاجاری (۱۳۰۲–۱۲۶۹)
سری یکم قاجار
تمامی اسکناس‌های رایج این دوره با دو زبان فارسی در رو و انگلیسی در پشت انتشار یافته‌اند. خط استفاده شده نیز به تقلید از خط رسمی امپراتوری عثمانی با کمی تغییرات خط ثلث است اما اعداد با شکل فارسی خود (۱، ۲، ۳ و ۵) چاپ شده‌است. عناصر موجود بر اسکناس‌ها (نگاره ناصرالدین شاه و شیر و خورشید با تاج کیانی) تقریباً ثابت بوده و اسکناس‌ها تنها از نظر اندازه، تزئینات و رنگ با هم متفاوت هستند. این سری توسط شرکت انگلیسی Bradbury, Wilkinson & Company و در سال ۱۸۹۰ میلادی به چاپ رسید.
سری دوم قاجار
در این سری برای نخستین بار فیلیگران (watermark) شیر و خورشید به اسکناس‌های ایرانی اضافه شد. نگاره ناصرالدین شاه در ارقام ۱، ۵ و ۱۰ تومان به صورت تمام رخ درآمده و در طراحی سایر ارقام همان نگاره سری نخست استفاده شد. همچنین ارقام درشت ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی و ارقام نامتعارف ۳ و ۲۵ تومان در این سری چاپ نشدند. این سری توسط شرکت انگلیسی Waterlow & Sons به چاپ رسید. اسکناس‌های ارقام کوچک (۱، ۲ ، ۵، ۱۰ و ۲۰ تومان) سری دوم با امضاء وی.ال. والتر (V.L.Walter) و جی.ام. موری (J.M.Murray) به چاپ رسید. شماره ردیف در پشت اسکناس در ۴ گوشه زده شده‌است.
حق انحصاری انتشار اسکناس تا تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۰۹ برابر ۱۹۳۰ میلادی با بانک شاهنشاهی ایران بود و بعد به بانک ملی ایران واگذار شد.
اسکناس‌های رضا شاه پهلوی (۱۳۲۰–۱۳۱۰)
سری یکم رضا شاه (کلاه کوچک)
از ویژگیهای بارز اسکناس‌های رضاشاه، اهمیت دادن به خط نستعلیق برای نگارش، بناهای تاریخی و مکان‌های طبیعی ایران است. نخستین سری اسکناس‌های بانک ملی ایران معروف به اسکناس‌های کلاه کوچک رضا شاه در اواخر سال ۱۳۱۰ در چاپخانه شرکت چاپ اسکناس آمریکا چاپ شد و از اول فروردین ۱۳۱۱ به گردش گذاشته شد. امضای دکتر کورت لیندن بلات آلمانی به عنوان رئیس کل بانک ملی ایران و دکتر علی علامیر به عنوان مُفتّش دولت در بانک ملی ایران بر روی اسکناس‌های این سری که شامل ارقام ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریال است نقش بسته‌است. این سری توسط شرکت آمریکایی American Bank Note Company به چاپ رسید.
سری دوم و سوم رضا شاه (کلاه بزرگ)
در این سری، به اسکناس‌های پیشین رقم ۱۰۰۰ ریال نیز افزوده شد. نگاره رضا شاه از تمام‌رخ به سه‌رخ دگرگون شد، اما دیگر عناصر طراحی حفظ شدند. در سری دوم ارقام ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی با امضای عبدالحسین هژیر و حسین علاء به چاپ رسیدند و در سری سوم ارقام ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰ و ۱۰۰۰ ریالی با امضای رضاقلی امیرخسروی و عبدالحسین هژیر به چاپ رسیدند. این سری توسط شرکت American Bank Note Company به چاپ رسید.
سری چهارم تا هشتم رضاشاه (بدون کلاه)
اسکناس‌های سری چهارم تا هشتم رضا شاه دارای نیمرخ بدون کلاه وی در رو و نگاره‌هایی از اماکن باستانی یا طبیعی ایران در پشت اسکناس هستند. سری چهارم و پنجم رضا شاه به دو زبان فارسی در رو و فرانسوی در پشت، انتشار یافتند؛ در حالیکه اسکناس‌های سری ششم تا هشتم تماماً به زبان فارسی بوده بطوریکه ارزش اسکناس با عدد بر رو و با حروف بر پشت آن نقش بسته‌است. همچنین سریال اسکناس‌ها از سری یکم تا ششم به صورت لاتین و در سری هفتم و هشتم به صورت فارسی چاپ شدند. در این سری‌ها، اسکناس‌های ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ به ترتیب با عناوین یک پهلوی، پنج پهلوی و ده پهلوی نیز نامگذاری شده‌اند که می‌تواند حاکی از معادل سازی آنها با سکه‌های طلای ضرب شده در این دوره باشد. بدین ترتیب اسکناس ۱۰۰ ریالی معادل یک عدد سکه طلا با وزن ۸/۱۳ گرم و درجهٔ خلوص ۰/۹۰۰ بوده‌است. سری چهارم تا هشتم رضا شاه همگی توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسیدند. اسکناس‌های رضا شاه به غیر از سری یکم تا سری سوم همگی فیلیگران (Watermark) داشتند یعنی از سری چهارم تا هشتم. فیلیگران ارقام ۵، ۱۰، ۲۰ و ۵۰ ریال تاج پهلوی بود. اما فیلیگران ارقام ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال نیم رخ رضا شاه بود.
ویژگیهای سری چهارم:
- شماره سریال لاتین
- نام بانک به فرانسوی و ارزش اسکناس با حروف لاتین در پشت اسکناس
- تاریخ چاپ شده روی اسکناس «فروردین ۱۳۱۵» و «فروردین ۱۳۱۶»
- بدون مُهر یا مُهر شده با تاریخ‌های ۱۳۱۹، ۱۳۲۰ و ۱۳۲۱
ویژگیهای سری پنجم:
- شماره سریال لاتین
- نام بانک به فرانسوی و ارزش اسکناس با حروف لاتین در پشت اسکناس
- تاریخ چاپ شده روی اسکناس «فروردین ۱۳۱۶»
- مُهر شده با تاریخ ۱۳۱۷٫۰۵٫۱۵
ویژگیهای سری ششم:
- شماره سریال لاتین
- نام بانک و ارزش اسکناس با حروف فارسی در پشت اسکناس
- تاریخ چاپ شده روی اسکناس «فروردین ۱۳۱۷»
- بدون مُهر
ویژگیهای سری هفتم:
- شماره سریال فارسی
- نام بانک و ارزش اسکناس با حروف فارسی در پشت اسکناس
- تاریخ چاپ شده روی اسکناس «فروردین ۱۳۱۷»
- بدون مُهر
ویژگیهای سری هشتم:
- شماره سریال فارسی
- نام بانک و ارزش اسکناس با حروف فارسی در پشت اسکناس
- تاریخ چاپ شده روی اسکناس «فروردین ۱۳۱۷»
- مُهر شده با تاریخ‌های ۱۳۱۹ فریم‌دار، ۱۳۱۹، ۱۳۲۰ و ۱۳۲۱
اسکناس‌های محمدرضا شاه (بانک ملی ایران)
سری یکم و دوم بانک ملی ایران (۱۳۲۳ و ۱۳۲۵)
اسکناس‌های محمدرضاشاه تنها در این دو سری تک‌زبانه (فارسی) بوده و در سری‌های بعد به دو زبان (فارسی و انگلیسی) انتشار یافته‌اند. سری اول بانک ملی ایران در ارقام ۵، ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریال (قهوه‌ای) در سال ۱۳۲۳ و سری دوم با ارقام ۵۰، ۱۰۰ (بنفش)، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال در سال ۱۳۲۵ منتشر شدند. سری یکم توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue و سری دوم توسط شرکت Harrison & Sons به چاپ رسیدند.
سری سوم بانک ملی ایران (۱۳۲۷ تا ۱۳۳۰)
در این سری تنها نام بانک ملی ایران با حروف لاتین در پشت اسکناس درج شده و از تغییر اعداد به نوشتار لاتین اثری نیست. ارقام ۱۰، ۲۰ و ۵۰ ریال در سال ۱۳۲۷ و ارقام ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال در سال ۱۳۳۰ منتشر شدند. از این سری، به عنوان زیباترین سری اسکناس‌های محمدرضا شاه یاد می‌شود. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.
سری چهارم و پنجم بانک ملی ایران (۱۳۳۰) و (۱۳۳۲)
در این سری علاوه بر درج نام بانک ملی ایران با حروف لاتین، ارزش اسکناس نیز با حروف انگلیسی درج گردیده‌است؛ اما ابتدا واحد پول و سپس مقدار آن چاپ شده (RIALS 10) که از نظر دستور زبان انگلیسی صحیح نیست. سری ۱۳۳۲ همانند سری ۱۳۳۰ طراحی شد و تفاوت تنها در سال درج شده بر روی اسکناس و امضای رئیس کل و بازرس دولت بود. این سری توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید.
سری ششم بانک ملی ایران (۱۳۳۳)
این سری در ارقام ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ ریال منتشر شد که به سری نیمرخ معروف است. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.
سری هفتم بانک ملی ایران (۱۳۳۷)
این سری در ارقام ۱۰، ۲۰ و ۲۰۰ ریال به چاپ رسید و آخرین سری منتشر شده توسط بانک ملی ایران به عنوان نهاد صادرکننده اسکناس در ایران تا سال ۱۳۳۹ است. این سری توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید.
اسکناس‌های محمدرضا شاه (بانک مرکزی ایران)
سری یکم بانک مرکزی ایران (۱۳۴۰)
این سری در ارقام ۱۰ و ۲۰ ریال منتشر شد که از لحاظ طراحی کاملاً شبیه به سری ۱۳۳۷ هستند، اما تاریخ، امضا و عنوان بانک در آنها تغییر کرده‌است. این سری توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید.
| کد | سری یکم بانک مرکزی ایران | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۲۱ | ۱۰ 
| ۶۷×۱۳۰ | نگاره محمدرضا شاه پهلوی | سد کرج | ||
| ۱۲۲ | ۲۰
| ۶۹×۱۳۶ | نگاره محمدرضا شاه پهلوی | رامسر
مجسمه رضا شاه و هتل رامسر | ||
سری دوم بانک مرکزی ایران (۱۳۴۱)
این سری از اسکناس‌ها در ارقام ۵۰ ریال تاریخ کوچک، ۵۰ ریال تاریخ بزرگ، ۵۰۰ ریال تاریخ بزرگ و ۱۰۰۰ ریال تاریخ کوچک موجود هستند. طرح کلی این اسکناس‌ها تا سری یازدهم بانک مرکزی ایران تقریباً ثابت بوده و تنها پرتره محمدرضا شاه و رنگ زمینه نام بانک تغییر کرده‌اند. نکته مهم در این سری اسکناس‌ها، توالی شماره سریال آن‌هاست؛ بدین صورت که شماره سریال از سری دوم با پیشوند یک (۱) آغاز شده و تا سری یازدهم (به جز اسکناس‌های یادبودی) ادامه می‌یابد. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.
| کد | سری دوم بانک مرکزی ایران | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۲۳ | ۵۰
تاریخ ریز | ۷۱×۱۴۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | تونل کوهرنگ و سد آن | ||
| ۱۲۴ | ۵۰
تاریخ درشت | ۷۱×۱۴۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | تونل کوهرنگ و سد آن | ||
| ۱۲۵ | ۵۰۰
تاریخ درشت | ۷۷×۱۷۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | نقش جام مارلیک
سه هزار سال پیش | ||
| ۱۲۶ | ۱٬۰۰۰
تاریخ ریز | ۷۹×۱۷۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | آرامگاه حافظ | ||
سری سوم بانک مرکزی ایران (۴۳–۱۳۴۲)
این سری از اسکناس‌ها در دو رقم ۵۰ ریال تاریخ ۱۳۴۳ بزرگ و ۱۰۰ ریال تاریخ ۱۳۴۲ بزرگ موجود هستند. این سری آخرین اسکناس‌های تاریخ‌دار غیریادبودی در دوره پهلوی به‌شمار می‌روند. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.
سری چهارم و پنجم بانک مرکزی ایران (۴۳–۱۳۴۲) و (۴۵–۱۳۴۴)
اسکناس‌های سری چهارم در ارقام ۲۰، ۵۰، ۲۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال و سری پنجم در ارقام ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ ریال چاپ شدند. طرح این دو سری همانند سری دوم و سوم بوده اما بدون تاریخ هستند. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.
| کد | سری چهارم و پنجم بانک مرکزی ایران | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۳۴ | ۲۰
| ۶۹×۱۳۶ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | شکارگاه - نقاشی مینیاتور | ||
| ۱۳۵ | ۵۰
| ۷۱×۱۴۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | تونل کوهرنگ و سد آن | ||
| ۱۳۶ | ۱۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | پالایشگاه آبادان | ||
| ۱۳۱ | ۲۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | پل ورسک - راه‌آهن شمال | ||
| ۱۳۲ | ۵۰۰
| ۷۷×۱۶۰ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | نقش جام مارلیک
سه هزار سال پیش | ||
| ۱۳۳ | ۱۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران | آرامگاه حافظ | ||
سری ششم و هفتم بانک مرکزی ایران (۴۷–۱۳۴۵) و (۴۹–۱۳۴۷)
تنها تغییر این سری نسبت به سری‌های پیشین، پرتره محمدرضا شاه است. وی یونیفرم نظامی بر تن دارد و کمی مسن‌تر شده‌است. این سری در ارقام ۲۰، ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال چاپ شد. برای اولین بار رقم ۵۰۰۰ ریال نیز در این سری طراحی شد که به دلیل کیفیت چاپ پایین و پخش رنگ، به سرعت از چرخه حذف شد. اسکناس ۵۰۰۰ ریال سری ششم با امضای جمشید آموزگار و مهدی سمیعی در پاکستان به چاپ رسیده بود. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید. البته اسکناس‌های ۵۰ ریالی، ۱۰۰ ریالی و ۲۰۰ ریالی فقط در سری هفتم با امضای خداداد فرمانفرمائیان و جمشید آموزگار به چاپ رسید.
| کد | سری ششم بانک مرکزی ایران | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۳۷ | ۲۰
| ۶۹×۱۳۶ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه تیره | شکارگاه - نقاشی مینیاتور | ||
| ۱۳۸ | ۵۰
| ۷۱×۱۴۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه تیره | تونل کوهرنگ و سد آن | ||
| ۱۳۹ | ۱۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه تیره | پالایشگاه آبادان | ||
| ۱۴۰ | ۲۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه تیره | پل ورسک - راه‌آهن شمال | ||
| ۱۴۱ | ۵۰۰
| ۷۷×۱۶۰ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه تیره | نقش جام مارلیک
سه هزار سال پیش | ||
| ۱۴۲ | ۱۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه تیره | آرامگاه حافظ | ||
سری هشتم تا یازدهم بانک مرکزی ایران (۵۲–۱۳۴۷)
اسکناس‌های این سری در ارقام ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰، ۵۰۰۰ و ۱۰٫۰۰۰ ریال چاپ شدند که اسکناس ۵۰۰۰ ریال و ۱۰٫۰۰۰ ریالی به عنوان درشت‌ترین ارقام اسکناس ایران تا آن روز به‌شمار می‌رفتند. طراحی این سری همانند سری پیشین بود؛ با این تفاوت که نام بانک مرکزی ایران با رنگ مشکی، حاشیه سفید و زمینه روشن طراحی شده بود. در سری قبل، نام بانک مرکزی ایران با رنگ قرمز و زمینه تیره طراحی شده بود. در سری هشتم و در دوره دوم ریاست مهدی سمیعی، نام بانک مرکزی ایران همچنان با رنگ قرمز و زمینه تیره در اسکناس ۵۰ ریالی به چاپ می‌رسید. در سال ۱۳۵۰، دو اسکناس با ارقام ۵۰ و ۱۰۰ ریال به یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران به چاپ رسیدند که در طبقه‌بندی سری دهم و یازدهم جای می‌گیرند. طراحی پشت اسکناس‌های یادبودی شامل اصول انقلاب سفید بود. اسکناس‌های این سری به جز سری اسکناس‌های یادبودی (چاپ شرکت De La Rue)، توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید، در سری هشتم اسکناس‌های ۱۰۰ریالی، ۲۰۰ریالی، ۵۰۰ریالی، ۱۰۰۰ریالی و ۵۰۰۰ریالی فقط با امضای خداداد فرمانفرمائیان و جمشید آموزگار به چاپ رسید.
| کد | سری دهم و یازدهم بانک مرکزی ایران | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۵۷ | ۵۰
یادبودی | ۷۱×۱۴۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | اصول انقلاب سفید
اصلاحات ارضی | ||
| ۱۵۸ | ۱۰۰
یادبودی | ۷۳×۱۴۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | اصول انقلاب سفید
سپاه دانش سپاه ترویج و آبادانی سپاه بهداشت | ||
| ۱۶۰ | ۵۰
| ۷۱×۱۴۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه روشن | تونل کوهرنگ و سد آن | ||
| ۱۶۱ | ۱۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه روشن | پالایشگاه آبادان | ||
| ۱۶۲ | ۲۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه روشن | پل ورسک - راه‌آهن شمال | ||
| ۱۶۳ | ۵۰۰
| ۷۷×۱۶۰ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه روشن | نقش جام مارلیک
سه هزار سال پیش | ||
| ۱۶۴ | ۱۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه روشن | آرامگاه حافظ | ||
| ۱۶۵ | ۵۰۰۰
| ۷۹×۱۷۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه روشن | منظره کاخ گلستان
اثر کمال‌الملک | ||
| ۱۶۶ | ۱۰٫۰۰۰
| ۸۱×۱۷۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نام بانک در زمینه روشن | مجلس شورای ملی | ||
سری دوازدهم تا پانزدهم بانک مرکزی ایران (۵۷–۱۳۵۳)
اسکناس‌های این چند سری، آخرین طراحی اسکناس‌های دوره محمدرضا شاه پهلوی هستند. در سری سیزدهم، یک نمونه اسکناس ۱۰۰ ریالی به یادبود پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی منتشر شد که به اسکناس دو تصویر مشهور است. همه اسکناس‌های این سری توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید.
| کد | سری دوازدهم و سیزدهم بانک مرکزی ایران | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۷۵ | ۲۰
فشرده | ۶۷×۱۳۰ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | سد امیرکبیر | ||
| ۱۷۶ | ۲۰
باز | ۶۷×۱۳۰ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | سد امیرکبیر | ||
| ۱۷۷ | ۵۰
| ۶۹×۱۳۶ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | پاسارگاد | ||
| ۱۷۸ | ۱۰۰
| ۷۱×۱۴۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | موزه پهلوی | ||
| ۱۷۹ | ۲۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | شهیاد آریامهر در میدان شهیاد
با نوشته میدان شهیاد | ||
| ۱۸۰ | ۲۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | شهیاد آریامهر در میدان شهیاد
با نوشته شهیاد آریامهر | ||
| ۱۸۱ | ۵۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | نقش جام مارلیک
سه هزار سال پیش | ||
| ۱۸۲ | ۱۰۰۰
| ۷۷×۱۶۰ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | آرامگاه حافظ | ||
| ۱۸۳ | ۵۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | منظره کاخ گلستان | ||
| ۱۸۴ | ۱۰٫۰۰۰
| ۸۱×۱۷۲ | محمدرضا شاه پهلوی با پوشش رسمی بزرگ ارتشتاران (آریابُد)
نگاره بزرگ و شانه پهن | مجلس شورای ملی | ||
| ۱۸۵ | ۱۰۰
یادبودی | ۷۱×۱۴۲ | نگاره دو رخ رضا شاه و
محمدرضا شاه پهلوی | نشانواره پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی | ||
اسکناس‌های جمهوری اسلامی
اسکناس‌های سورشارژی (۱۳۵۸–۱۳۵۹)
مُهر زدن بر روی اسکناس یا تمبر را سورشارژ می‌نامند. سورشارژها رنگ‌های مختلفی مانند سیاه، قهوه‌ای یا سبز دارند که هریک از رنگ‌ها ارزش خاص خود را دارد. البته بی‌دقتی‌های زیادی هم در هنگام زدن مهر سورشارژ روی اسکناس‌ها ایجاد شده‌است که خود این اشتباهات به نوعی ارورهای سورشارژ محسوب شده و گاه موجب قیمتی شدن یک اسکناس شده‌است. در این اسکناس‌ها، عکس زمینه در زیر مُهر «شیر و خورشید» یا عنوان «جمهوری اسلامی ایران» محو و روی تصویر محمدرضا پهلوی شمایل دیگری نقش بسته‌است. این پول‌ها متعلق به آغاز حکومت جمهوری اسلامی ایران است.
سری بارگاهی (۱۳۶۰–۱۳۶۲)
در این سری نیز نگاره‌ای از بارگاه علی بن موسی جایگزین تصویر محمدرضاشاه پهلوی شده و سایر عناصر و تزئینات (به غیر از تصویر پشت اسکناس‌های ۱۰۰، ۲۰۰ و ۵۰۰۰ ریالی) همانند آخرین سری اسکناس‌های پهلوی است و حتی رنگ آرامگاه برگرفته از رنگ نگارهٔ سه‌رخ محمدرضا پهلوی است. تصویر زمینه نیز در رو و پشت اسکناس به ترتیب توسط عنوان «جمهوری اسلامی ایران» و نگاره‌ای مدور شامل ۸ مُشت، ۱۵ ستاره با دنباله بلند مرکزگریز و ۷ ستاره با دنباله کوتاه مرکزگریز به مرکزیت عنوان «جمهوری اسلامی ایران» جایگزین شده‌است. همه اسکناس‌های این سری همانند آخرین سری اسکناس‌های پهلوی، توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید. شماره سریال‌های ثبت شده روی این سری اسکناس‌ها، ادامه شماره‌گذاری سری آخر پهلوی دوم است.
- شروع پیش‌شماره سریال اسکناس ۱۰۰ ریالی بارگاهی از کسر ۲/۱۶
- شروع پیش‌شماره سریال اسکناس ۲۰۰ ریالی بارگاهی از کسر ۱/۴۱ (با طرح بنای آزادی در پشت) و کسر ۱/۶۶ (با طرح آرامگاه پورسینا در پشت)
- شروع پیش‌شماره سریال اسکناس ۵۰۰ ریالی بارگاهی از کسر ۲/۲ (با مهر سورشارژ ایرانی) و کسر ۲/۲۱ (با مهر سورشارژ چاپخانه)
- شروع پیش‌شماره سریال اسکناس ۱۰۰۰ ریالی بارگاهی از کسر ۲/۲ (با مهر سورشارژ ایرانی) و کسر ۲/۱۸ (با مهر سورشارژ چاپخانه)
- شروع پیش‌شماره سریال اسکناس ۵۰۰۰ ریالی بارگاهی از کسر ۱/۲۱
- شروع پیش‌شماره سریال اسکناس ۱۰٫۰۰۰ ریالی بارگاهی از کسر ۱/۱۱ (با مهر سورشارژ ایرانی) و کسر ۱/۳۴ (با مهر سورشارژ چاپخانه)
| ۱۳۶۲–۱۳۶۰ | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | ||
| رو | پشت | رو | پشت | ||
| ۱۰۰
| ۷۱×۱۴۲ | آرامگاه علی بن موسی‌الرضا | مدرسه چهارباغ | ||
| ۲۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | آرامگاه علی بن موسی‌الرضا | آرامگاه ابن سینا | ||
| ۵۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | آرامگاه علی بن موسی‌الرضا | نقش جام مارلیک
سه هزار سال پیش | ||
| ۱٬۰۰۰
| ۷۷×۱۶۰ | آرامگاه علی بن موسی‌الرضا | آرامگاه حافظ | ||
| ۵٬۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | آرامگاه علی بن موسی‌الرضا | پالایشگاه تهران | ||
| ۱۰٬۰۰۰
| ۸۱×۱۷۲ | آرامگاه علی بن موسی‌الرضا | مجلس شورای ملی | ||
سری انقلابی (۱۳۷۱–۱۳۶۰)
سری اسکناس‌های انقلابی از سال ۱۳۶۰ شروع به چاپ شد و در سال ۱۳۷۱ دیگر چاپ نشد. مقدار این اسکناس‌ها ۱۰۰ ریالی، ۲۰۰ ریالی، ۵۰۰ ریالی، ۱٬۰۰۰ ریالی، ۲٬۰۰۰ ریالی، ۵٬۰۰۰ ریالی، و ۱۰٬۰۰۰ ریالی می‌باشد. نخستین اسکناس ۲۰۰۰ ریالی ایران در این سری دیده می‌شود. همچنین برای نخستین بار بود که تصاویر مکان‌هایی از سایر کشورها (کعبه و قبةالصخره) بر روی اسکناس‌های ایران نقش بست و عنوان «بانک مرکزی ایران» به «بانک مرکزی جُمهوری اسلامی ایران» تغییر کرد.
در پشت اسکناس ۱٬۰۰۰ ریالی از این سری با اینکه تصویر «قبةالصخره» چاپ شده بود، اما به اشتباه در زیر آن عبارت «مسجدالاقصی» درج شده بود که در چاپ سری سید روح‌الله خمینی، این عبارت حذف شد.
| سری اسکناس‌های انقلابی | تاریخ انتشار | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۰۰
| ۶۷×۱۳۰ | حسن مدرس | مجلس شورای اسلامی | ۱۳۶۴٫۰۹٫۱۰ | ||
| ۲۰۰
| ۶۹×۱۳۶ | مسجد جامع یزد | جهاد سازندگی | ۱۳۶۱٫۰۶٫۰۸ | ||
| ۵۰۰
| ۷۱×۱۴۲ | نماز جمعه | سردر دانشگاه تهران | ۱۳۶۱٫۰۶٫۰۸ | ||
| ۱٬۰۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | مدرسه فیضیه | قبةالصخره | ۱۳۶۱٫۰۶٫۰۸ | ||
| ۲٬۰۰۰
| ۷۴×۱۵۱ | آزادسازی خرمشهر | کعبه | ۱۳۶۵٫۰۵٫۱۴ | ||
| ۵٬۰۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | راهپیمایان | بارگاه معصومه | ۱۳۶۱٫۰۶٫۰۸ | ||
| ۱۰٬۰۰۰
| ۷۷×۱۶۰ | راهپیمایان | بارگاه رضا | ۱۳۶۱٫۰۶٫۰۸ | ||
سری سید روح‌الله خمینی (۱۳۹۸–۱۳۷۱)
سری اسکناس‌های سید روح‌الله خمینی اسکناس‌هایی است که پس از درگذشت وی چاپ شد. یک سال بعد از انقلاب اسلامی که اسکناس‌های تازه قرار بود چاپ شود، سید روح‌الله خمینی در اطلاعیه‌ای خواسته بود که از چاپ تصویرش بر روی اسکناس‌ها خودداری شود؛ برای همین تا روزی که زنده بود تصویر او روی اسکناس‌ها چاپ نشد؛ ولی سه سال بعد از درگذشت او، تصویر وی را به تدریج روی اسکناس‌ها جایگزین کردند.
در تمام این اسکناس‌ها نگاره سید روح‌الله خمینی در سمت راست روی پول‌ها چاپ شده‌است. از شروع چاپ این اسکناس‌ها تاکنون قالب اصلی آنها تغییری نکرده ولی در پشت آنها بعضی تغییرات رخ داده مانند ۵٬۰۰۰ ریالی که پشت آنها برای بار نخست گل و پرنده چاپ گردید، پس از آن ماهواره امید و سپس سفالینه یافت شده در زابل چاپ شد. همچنین ۲۰٬۰۰۰ ریالی و ۵۰٬۰۰۰ ریالی نیز دست‌خوش این تغییرات بوده‌اند.
| سری اسکناس‌های سید روح‌الله خمینی | تاریخ انتشار | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | اندازه (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱٬۰۰۰
| ۷۳×۱۴۸ | سید روح‌الله خمینی | قبةالصخره | ۱۳۷۱٫۰۸٫۰۲ | ||
| ۲٬۰۰۰
| ۷۴×۱۵۱ | کعبه | ۱۳۸۴٫۰۸٫۱۲ | |||
| ۵٬۰۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | گل و بلبل | ۱۳۷۲٫۰۷٫۱۳ | |||
| ۵٬۰۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | ماهواره امید | ۱۳۸۸٫۰۵٫۱۲ | |||
| ۵٬۰۰۰
| ۷۵×۱۵۴ | ظروف سفالی
قرن هشتم هجری | ۱۳۹۲٫۰۳٫۲۷ | |||
| ۱۰٬۰۰۰
| ۷۷×۱۶۰ | کوه دماوند | ۱۳۷۱٫۰۸٫۰۲ | |||
| ۱۰٬۰۰۰
| ۷۱×۱۴۲ | آرامگاه حافظ | ۱۳۹۶٫۰۳٫۲۲ | |||
| ۲۰٬۰۰۰
| ۷۸×۱۶۳ | میدان نقش جهان | ۱۳۸۲٫۱۲٫۲۴ | |||
| ۲۰٬۰۰۰
| ۷۸×۱۶۳ | مسجدالاقصی | ۱۳۸۳٫۱۲٫۰۵ | |||
| ۲۰٬۰۰۰
| ۷۸×۱۶۳ | خانه آقازاده (ابرکوه) | ۱۳۹۳٫۰۷٫۳۰ | |||
| ۵۰٬۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | نقشه ایران با نماد اتم
واژه خلیج فارس به زبان انگلیسی و حدیث مردان پارسی | ۱۳۸۵٫۱۲٫۲۰ | |||
| ۵۰٬۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | سردر دانشگاه تهران | ۱۳۹۴٫۰۶٫۲۹ | |||
| ۱۰۰٬۰۰۰
| ۷۹×۱۶۶ | آرامگاه سعدی | ۱۳۸۹٫۰۳٫۳۱ | |||
سری میان‌نسلی با چهار صفر کمرنگ (۱۳۹۹ تا کنون)
به نقل از صداوسیما، سه اسکناس جدید، ۱۰٫۰۰۰ ریالی (یک تومانی)، ۲۰٫۰۰۰ ریالی (۲ تومانی) و ۵۰٫۰۰۰ ریالی (۵ تومانی) در بانک مرکزی رونمایی شدند. این اسکناس‌ها دارای ظاهری متفاوت و ویژگیهای امنیتی بالاتر در مقایسه با اسکناس‌های قدیمی هستند. به گفته رئیس سازمان تولید اسکناس و مسکوک، همه اسکناس‌های جدید در اندازه‌های مساوی چاپ خواهد شد و برای اجرای طرح حذف چهار صفر از پول ملی در آینده در اسکناس‌های جدید نیز چهار صفر ارقام اسکناس کم رنگ چاپ شده‌است. در این اسکناس‌ها از تصویر نمادهای ملی و مذهبی استفاده شده‌است و توزیع این اسکناس‌ها نیز به زودی آغاز خواهد شد.
اسکناس ۱۰۰٫۰۰۰ ریالی (۱۰ تومانی) جدید از همین سری و ایران چک ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ ریالی (۱۰۰ تومانی) در تاریخ ۱۵ بهمن ماه ۱۳۹۹ و اسکناس ۵۰٫۰۰۰ ریالی (۵ تومانی) هم در تاریخ ۱۶ اسفند ماه ۱۳۹۹ به چرخه معاملات وارد شدند. پیش از این، ایران چک ۵۰۰٫۰۰۰ ریالی (۵۰ تومانی) با ویژگیهای مشابه طراحی و امنیتی در سال ۱۳۹۷ رونمایی شده بود.
| تصویر | رقم
(﷼) | اندازه
(میلی‌متر) | توضیحات | تاریخ انتشار | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۱۰٬۰۰۰
۱ تومان (با ۴ صفر کمرنگ) | ۴۶۴×۲۱۷ | سید روح‌الله خمینی | آرامگاه ابن سینا | ۱۴۰۱/۰۴/۲۲ | ||
| ۲۰٬۰۰۰
۲ تومان (با ۴ صفر کمرنگ) | مقبره‌الشعرای تبریز | ۱۴۰۱/۰۴/۲۲ | ||||
| ۵۰٬۰۰۰
۵ تومان (با ۴ صفر کمرنگ) | آرامگاه حافظ | ۱۳۹۹٫۱۲٫۱۶ | ||||
| ۱۰۰٬۰۰۰
۱۰ تومان (با ۴ صفر کمرنگ) | آرامگاه سعدی | ۱۳۹۹٫۱۱٫۱۵ | ||||
ایران‌چک (تراول)
چک واژه‌ای فارسی مربوط به دوره هخامنشیان به معنی برگه تاریخ‌دار و دارای ارزش مالی است و گاهی به معنی قباله، منشور و عهدنامه نیز به کار برده می‌شود که واژه عربی آن صک و جمع آن صکوک است. این برگه‌ها جایگزین برگه‌های بهاداری نظیر چک طلائی، چک در گردش و ایران‌چک بانکها شده‌اند که تا پیش از انتشار آنها در سال ۱۳۸۷ توسط بانک مرکزی، توسط هر یک از بانکهای عامل ایران و با نام خودشان چاپ و منتشر می‌گردید. بانک مرکزی در این سال به منظور مقابله با تبعات منفی انتشار چک‌پول بانکها وارد عمل شد و از تاریخ ۱۳۸۷/۵/۲۵ ایران‌چک ۵۰۰ هزار و یک میلیون ریالی بانک مرکزی جایگزین بانک‌چک و ایران‌چک بانکها شد. در دی ماه سال ۱۳۸۹ به دلیل ایرادات نهادهای نظارتی ایران‌چک یک میلیون ریالی بانک مرکزی جمع‌آوری شد ولی در اسفند ماه سال ۱۳۹۲ انتشار آن از سر گرفته شد.
در تعریف این برگه آمده: ایران‌چک، چکی است که توسط بانک مرکزی چاپ و منتشر شده و توسط تمامی مؤسسات اعتباری صادر و وجه آن در هر یک از شعب مؤسسات اعتباری پرداخت می‌شود. با این تعریف، ایران چک عملاً کارکرد یک اسکناس را پیدا کرد. اصطلاح تراول که در زبان انگلیسی به معنی مسافرت و برگرفته از چک مسافرتی است هنوز به اشتباه به این اسکناس‌ها اطلاق می‌شود.
در این اسکناس‌ها سعی شده تا به نوعی چهار صفر از واحد پول حذف گردد؛ یعنی بر روی اسکناس ۵۰۰٬۰۰۰ ریالی عدد ۵۰ و بر روی ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ریالی عدد ۱۰۰ دیده می‌شود؛ در هر دو مورد این اعداد با نوشتار انگلیسی بر روی اسکناس درج شده‌اند. هیئت دولت در جلسه نهم مرداد ۱۳۹۸ به ریاست حسن روحانی رئیس‌جمهور وقت، لایحه پیشنهادی بانک مرکزی مبنی بر تغییر واحد پول ملی از ریال به تومان و حذف چهار صفر را به تصویب رساند. مجلس نیز درجلسه علنی هفتم مهر ۱۳۹۸ با حضور عبدالناصر همتی ریاست بانک مرکزی وقت، یک فوریت لایحهٔ حذف چهار صفر از پول ملی و جایگزینی ریال با تومان و واحدهای خرد (کمتر از ده هزار ریال) به پارسه، را به تصویب رساند.
| ایران‌چک‌های بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۸۷ | تاریخ انتشار | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | ابعاد (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۵۰۰٬۰۰۰
| ۷۵×۱۶۰ | بارگاه علی بن موسی الرضا | خط نستعلیق | ۱۳۸۷٫۰۵٫۱۳ | ||
| ۵۰۰٬۰۰۰
| ۷۱×۱۴۲ | بارگاه علی بن موسی الرضا | سقاخانه اسماعیل طلایی | ۱۳۹۴٫۰۶٫۰۳ | ||
| ۱٬۰۰۰٬۰۰۰
| ۷۵×۱۶۰ | کاخ تچر | خط نستعلیق | ۱۳۸۷٫۰۵٫۳۱ | ||
| ایران‌چک‌های بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (سری میان نسلی با چهار صفر کمرنگ) از سال ۱۳۹۷ | تاریخ انتشار | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| تصویر | ارزش | ابعاد (میلی‌متر) | توضیحات | |||
| رو | پشت | رو | پشت | |||
| ۵۰۰٬۰۰۰
یا ۵۰ تومان | ۷۱×۱۵۶ | بارگاه علی بن موسی الرضا | کوه دماوند | ۱۳۹۷٫۱۰٫۱۱ | ||
| ۱٬۰۰۰٬۰۰۰
یا ۱۰۰ تومان | کاخ تچر | میدان گازی پارس جنوبی | ۱۳۹۹٫۱۱٫۱۵ | |||
| ۱٬۰۰۰٬۰۰۰
یا ۱۰۰ تومان | حرم فاطمه معصومه | ۱۴۰۱/۰۶/۲۱ | ||||
منابع
- ↑ «پیشنهاد امام خمینی برای تصویر تمبر و اسکناس». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ همه تغییرات سیاسی در اسکناس ایرانی!
- ↑ http://web.archive.org/save/http://www.farhangnews.ir/category/کلیدواژه-جانبی/تصویر-امام-روی-اسکناس
- ↑ «سه اسکناس جدید رونمایی شد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۲-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۹.
- ↑ «چک‌پول چگونه در بازار ایران جا باز کرد؟ +تصاویر- اخبار اقتصادی - اخبار تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۲۲.
- ↑ «لایحه تغییر واحد پول ایران از ریال به تومان و حذف چهار صفر تصویب شد». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۷-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۳۱.
- ↑ تسنیم. «لایحه حذف ۴ صفر پول با قید ۱فوریت به مجلس رفت/ «پارسه» نام جدید به‌جای ریال».
- ↑ تسنیم. «یک فوریت لایحه حذف 4 صفر از پول ملی تصویب شد».
- ↑ «براساس این لایحه واحد پول ایران به تومان تغییر می‌یابد و هر تومان برابر ۱۰۰۰۰ ریال جاری و معادل یکصد ریال پارسه می‌باشد».
جستارهای وابسته
- سکه‌های ایران
- عباسی (پول)
- ریال
- قران
- درهم
- یکای پول
- تومان
- اسکناس ده هزار ریالی
- سکه‌شناسی ایرانی
- اقتصاد ایران
- ایران‌چک
- فهرست یکای پول رایج کشورها
- اسکناس یکصد هزار ریالی