ریال
ریال، واحد پول رایج در ایران و برخی از کشورهای اسلامی.
ریال معرب واژۀ اسپانیایی رئال، به معنی شاهی است (پورداود، 234؛ دیانت، 2 / 184؛ نیز نک : نشاط، 646). نخستین‌بار، سکۀ ریال از جنس طلا، با نقش چهرۀ کارلوس یکم، پادشاه اسپانیا (سل 1266-1285 م / 664-684 ق)، در بارلتا، و سپس در مسینا ضرب شد («دائرةالمعارف ایتالیا»، XXVIII / 937؛ نیز «دائرةالمعارف اونیورسال ... »، XLIX / 1009). سکۀ ریال بعدها در روزگار پذروی یکم، پادشاه اسپانیا (سل 1350- 1369 م / 751-770 ق)، از جنس نقره، و با وزن 5 / 3 گرم (بروکهاوس، XV / 484)، و بعد در پادشاهی فردیناند یکم (سل 1367-1383 م / 768-785 ق)، در لیسبون ضرب گردید که برابر با 10 دینار بود («دائرةالمعارف اونیورسال»، همانجا). زدن سکۀ ریال در اسپانیا تا 1870 م / 1287 ق، و در پرتغال تا 1910 م / 1328 ق، ادامه داشت (دایرةالمعارف ... ؛ نیز EI2, VIII / 563).
رواج پولهای اسپانیایی و پرتغالی در شرق نزدیک از سدۀ 15 م / 9 ق شتاب گرفت، زیرا پرتغال نخستین کشوری بود که پس از بسته‌شدن دریای مدیترانه به روی ناوگان بازرگانی کشورهای اروپایی در دورۀ اقتدار عثمانی، برای رسیدن به آسیا راهی تازه یافت. پرتغالیها نخست به هندوستان رفتند (السن، 2 / 162)؛ آنگاه با حملۀ آلبوکرک (1453-1515 م / 857-921 ق) به جزیرۀ هرمز در حدود سال 913 ق / 1507 م، حضور همه‌جانبۀ آنها در این منطقه وارد مرحله‌ای نوین شد (ویلسن، 81-86؛ نیز نک : نوایی، 7-10؛ سدیدالسلطنه، بندرعباس ... ، 335). پرتغالیها ازاین‌پس، بازرگانی ایران از طریق خلیج فارس را در اختیار گرفتند و از راه هرمز به بیشتر بنادر و سواحل عربستان تا بصره راه یافتند (فیدالگو، 14؛ مهدوی، 37؛ نیز نک : بیانی، 659 بب ). بدین‌سبب، رئال، پول رایج پرتغال و اسپانیا در ایران و مناطق دیگر شناخته شد (پورداود، 233-234؛ جمال‌زاده، 174). آدام اُلئاریوس، نمایندۀ اسپانیا در دربار صفوی، در سفرنامۀ خود از رغبت مردم ایران به دادوستد با رئال سخن گفته است (ص 244).
در حدود سدۀ 16 م / 10 ق، دولتهای اروپایی برای صادرات فلزات گران‌بها و عمدتاً سکه به شرق، اشتیاق فراوان نشان می‌دادند؛ زیرا تاجران اروپایی به پول قابل اطمینان در تجارت با شرق نیاز داشتند. درعین‌حال، صادرات شمش و سکه، به‌سبب کمبود فلز نقره در هندوستان و چین تجارتی پرسود بود. این انتقال معمولاً از طریق دریای مدیترانه و امپراتوری عثمانی صورت می‌گرفت (متی، 51؛ El2، همانجا). رئال اسپانیا از سکه‌های پرطرف‌دار در این تجارت بود («دائرةالمعارف ایتالیا»، همانجا؛ متی، 47؛ قیسی، 220-221).
ایران در جریان پول جهانی نقش واسطه داشت (نک : متی، 4). در روزگار صفویان، رئالهای اسپانیایی به همراه شمش و سکه‌های دیگر توسط بازرگانان ارمنی از امپراتوری عثمانی وارد، و در ضراب‌خانه‌های مرزی ایران به سکه‌های رایج داخل، یعنی عباسی، تبدیل می‌شد (نک : همو، 5, 53). این بازرگانانْ عباسیهای ضرب ایران را برای ضرب روپیه به هندوستان منتقل می‌کردند. تاورنیه رئالهای گوناگون رایج در هند را نام برده، و ارزش، و وزن هریک را یاد کرده است (ص 120-123).
به نوشتۀ شاردن، عیار پول رایج ایران مطابق مسکوک اسپانیایی بود (II / 92)، ولی در ضراب‌خانه‌های شهرهای گوناگون، مگر هویزه (کمپفر، 64)، عیار آن را کاهش می‌دادند. کمپانیهای بزرگ اروپایی نیز در اواسط سدۀ 18 م، از بندرعباس در خلیج فارس، رئال و دیگر سکه‌های اروپایی را صادر می‌کردند (متی، 169). پس از برافتادن دولت صفوی، نادر شاه افشار برای خارج‌کردن رئال اسپانیایی از چرخۀ پولی ایران و هند، مهر اشرفی را که معادل 11 گرم طلا بود، رایج کرد (همو، 159).
ازسوی دیگر، در سدۀ 11 ق / 17 م، کاهش تولید سکه در ضراب‌خانه‌های امپراتوری عثمانی در بالکان وآناتولی، سبب ورود هرچه‌بیشتر سکه‌های اروپایی، ازجمله رئال اسپانیا، به چرخۀ پولی این امپراتوری شد (پاموک، 131-132). این سکهْ 6 / 25 گرم نقرۀ خالص داشت و به ریال قروش معروف بود (همو، 99, 144؛ نیز نک : عزاوی، 134)، و تا اواخر سدۀ 12 ق در سراسر امپراتوری، ازجمله در سرزمینهای عربی، رایج بود (قیسی، 221-222).
در اوایل سدۀ 19 م / 13 ق، از اهمیت ریال کاسته شد (پاموک، 176-177) و تالر آلمانی و تالر ماری‌ترز جای آن را گرفت. تالر ماری‌ترز یا ریال اتریشی، که در شرق به‌غلط به ریال فرانسوی آوازه یافت، در 1780 م / 1194 ق در اتریش زده شد (همو، 219-220) و در اوایل سدۀ 19 م، وسیلۀ مبادلۀ عمده در منطقۀ دریای سرخ، شبه‌جزیرۀ عربستان و شاخ افریقا گردید و رفته‌رفته جای رئال اسپانیا را گرفت (علی، 43). اعراب ترجیح می‌دادند تالر ماری‌ترز را همچنان ریال بنامند.
ریال در ایران
در ایران، سکۀ ریال را رسماً در 1206 ق / 1792 م، در روزگار آقا محمد خان قاجار زدند. هر ریال، 250‘1 دینار ارزش داشت و دارای 67 / 12 گرم وزن، و معادل 25 شاهی بود (متی، 242)؛ در پادشاهی فتحعلی شاه وزن آن کاهش یافته، به 21 / 9 گرم رسید و تا 1242 ق / 1827 م به‌عنوان پول قانونی رواج داشت (جمال‌زاده، 174).
هرچند بعد از ریال، قران، سکۀ نقرۀ معیار ایران شد، اما اصطلاح ریال همچنان رواج داشت. به نوشتۀ عبدالله مستوفی، در حدود سال 1318 ق / 1900 م، به یک قران و 5 شاهی، یک ریال کهنه می‌گفتند (1 / 329). در اواسط سدۀ 13 ق / 19 م، در دادوستد و محاسبات پولی مردم، دو نوع ریال رایج بود: ریال کهنه، با ارزش 25 شاهی، و ریال نیشابوری، با ارزش 10 شاهی. اصطلاح ریال در فهرست حقوق کارمندان به نامهای ریال مظفریه، ناصریه و صاحبقرانیه به کار رفته است (متی، 226).
به گفتۀ سدیدالسلطنه، تا 1270 ق، پول رایج عمان، قران ایران و ریال فرانسه بوده است (تاریخ ... ، 49).
در دورۀ پادشاهی پهلوی اول، ازآنجاکه پول ایران بر پایۀ نقره استوار بود و به‌سبب سیر نزولی بهای این فلز در بازارهای بین‌المللی، امکان تثبیت آن نبود، در 27 اسفند 1308، بر طبق مصوبۀ مجلس شورای ملی، ریال طلا به وزن 191‘661‘ 3 / 0 گرم، واحد پول ایران شد و ارزش دینار، یک صدم آن تعیین گردید و سکه‌های طلای بیست‌ریالی، به نام پهلوی، به وزن 382‘322 / 7 گرم، و ده‌ریالی، به نام نیم‌پهلوی، به وزن خالص 191‘661 / 3 گرم به جریان افتاد (تاریخچه ... ، 157- 158؛ ضیایی، 1 / 56-57).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، پول رایج ایران همچنان اسکناس و سکه‌های فلزی و نیکلی با واحد ریال باقی ماند (ربیعی، 34) و تومان، هرچند از آحاد مسکوکات نیست، ولی به‌عنوان واحد شمارش به کار می‌رود و برابر با 10 ریال است.
برابر قانون پولی و بانکی کشور مصوب 18 تیر 1351، و آخرین اصلاحات آن تا 21 بهمن 1392، هر ریال برابر 055‘108‘0 / 0 گرم طلای خالص بوده و بانک مرکزی ایران باید برابر 100٪ اسکناسهای منتشرشده، طلا، ارز و اسناد و اوراق بهادارْ پشتوانه داشته باشد (نک : پول ... ، 114).
در سال 1320 ش، زمان اشغال ایران به دست نیروهای متفقین، ارزش برابری ریال ایران در برابر ارزهای معتبر خارجی رسماً کاهش یافت و نرخ رسمی لیرۀ انگلیس از 95 / 68 ریال به 140 ریال، و دلار آمریکا از 17 ریال به 35 ریال افزایش یافت و از آن تاریخ تا کنون اقتصاد ایران با دوره‌های کم‌وبیش تورمی مواجه بوده است (قدیری، 203-205).
ریال در افریقا
ريال در مصر، سودان، لیبی و تونس هم رایج بود. در 1183 ق / 1769 م، ریال ابومدفع و ریال نمسا معروف به ریال ابوطاقه، از اهم پولهای خارجی رایج در مصر شد (مرسی، 1 / 27؛ نیز نک : صاوی، 201)؛ اما از 1250 ق / 1834 م، محمدعلی پاشا نظام پولی تازه‌ای پدید آورد که در آن، ریالْ پول رسمی شد و به دو گونه بود: ریال نقره، به وزن 120 قیراط، و ریال طلا، به وزن 73 / 7 قیراط (مرسی، 1 / 28). در 1252 ق / 1836 م، ریالهای نقره و طلا (جنیۀ مصری) به قطعات خرد‌تر نیز ضرب شد که ارزش ذاتی آن از ارزش اسمی آن کمتر بود. در اصلاح بعدی، در 1302 ق / 1885 م، جنیۀ مصریْ واحد پول مصر شد (همو، 1 / 29).
در لیبی، از 958 تا 1329 ق / 1551-1911 م، نظام پولی عثمانی حاکم بود. بهای ریال ماری‌ترز (نقره) که از میانۀ سدۀ 13 ق / 19 م به‌سبب کمبود طلا در مبادلات تجاری، به‌طور گسترده به کار می‌رفت، افزایش یافت. به همین دلیل، حکومت عثمانی آن را در سراسر امپراتوری از رواج انداخت (علی، 53).
نظام پولی سودان از زمان محمدعلی پاشا تا میانۀ سدۀ 14 ق / 20 م با نظام پولی مصر ارتباط داشت. در شمال سودان، به‌واسطۀ بازرگانی دریایی، ریال ماری‌ترز، در کنار مسکوکات طلا و نقرۀ اروپایی، رایج بود (همو، 51؛ مرسی، 1 / 82-83).
در تونس، بعد از تنزل ارزش پول در 1126 ق / 1714 م، به‌دنبال اصلاح نظام مالی، واحد پول، ریال شد و در همان سال، سکه‌های یک‌چهارم‌ریالی، و در 1180 ق / 1766 م یک‌ریالی ضرب شد. این سکۀ نقره تا 1225 ق / 1810 م رایج بود (نک : پاموک، 179).
بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول و تقسیم سرزمینهای عربی میان دو کشور انگلیس و فرانسه، در نظام پولی منطقه تغییراتی پیدا شد.
ریال در کشورهای حاشیۀ خلیج فارس
در 1334 ق / 1916 م نخستین کوشش برای ایجاد پول مستقل در عربستان صورت گرفت و به دستور شریف حسین، ریال هاشمی ضرب شد. سپس در 1344 ق / 1925 م ریال هاشمی از رواج افتاد و ریال مجیدی جای آن را گرفت (نک : علی، 84).
در سال 1346 ق / 1927 م، دولت سعودیْ ریال سعودی را به‌جای پولهای نقره‌ای که در آن زمان رایج بود، انتشار داد. ارزش پایۀ این ریال سعودی یک‌دهم لیرۀ استرلینگ تعیین شد. به‌علت تغییر ارزش جهانی طلا و نقره در 1355 ق / 1936 م، دولت عربستان ریال نقرۀ تازه‌ای با وزن و عیار برابر روپیۀ هندی ضرب کرد که تا 1375 ق / 1956 م پول رسمی این کشور بود (نک : همو، 85-86)؛ در این سال، دولت عربستان ارزش پایۀ ریال را تغییر داد. از 1419 ق / 1998 م ریال عربستان به 100 هلاله تقسیم شد و هر 5 هلاله برابر با یک قرش بود که تاکنون این تقسیم‌بندی ادامه دارد («کاتالوگ ... »، 1829).
در سال 1343 ق / 1924 م، یمن شمالی سکۀ نقره‌ای ضرب کرد که وزن و عیار آن برابر ریال ماری‌ترز بود. این نظام پولی تا 1384 ق / 1964 م و صدور قانون تشکیل شورای پول یمن باقی ماند. در این سال، قرار بر این شد که ریال یمن با ارزش معادل 427‘829 / 0 گرم طلای خالص کاغذی به چاپ رسد (نک : علی، 145).
در یمن جنوبی (جمهوری دموکراتیک خلق یمن)، واحد پولْ دینار بود. بعد از اتحاد دو یمن، و گذار از یک دورۀ انتقالی، واحد پول یمن متحدْ، ریال شد.
در سال 1386 ق / 1966 م، در قطر و دبی ریالی تازه زدند که برابر 621‘186 / 0 گرم طلای خالص بود و پول قانونی و رسمی این دو امارت شد؛ اما در عمان، ریال ماری‌ترز و روپیۀ هندی باقی ماند و دو پول قانونی و متداول بود تااینکه در 1390 ق / 1970 م، ریال سعیدی، معادل 281‘ 13 / 2 گرم طلای خالص، پول رسمی کشور عمان شد (نک : همو، 138- 139). در 1392 ق / 1972 م، ریال عمان جایگزین ریال سعیدی شد («کاتالوگ»، 1580-1586).
مآخذ
اِلسن، ا. ، تاریخ اکتشافات جغرافیایی، ترجمۀ رضا مشایخی، تهران، [1340 ش]؛ اُلئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، 1363 ش؛ بیانی، خانبابا، تاریخ نظامی ایران، تهران، 1353 ش؛ پورداود، ابراهیم، هرمزدنامه، تهران، 1331 ش؛ پول و نظامهای پولی، قم، 1375 ش؛ تاریخچۀ سی‌سالۀ بانک ملی ایران، تهران، 1338 ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، برلین، 1335 ق؛ دایرةالمعارف فارسی؛ دیانت، ابوالحسن، فرهنگ تاریخی سنجشها و ارزشها، تبریز، 1367 ش؛ ربیعی رودسری، منیژه، بانک و بانک‌داری در ایران، تهران، 1380 ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، بندرعباس و خلیج فارس، به کوشش احمد اقتداری و علی ستایش، تهران، 1342 ش؛ همو، تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر و روابط آنها با ایران، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1370 ش؛ صاوی، احمد، النقود المتداولة فی مصر العثمانیة، قاهره، 2001 م؛ ضیایی، منوچهر، مجموعه‌قوانین پولی و بانکی و سایر قوانین مربوط (از سال 1285 تا سال 1380)، تهران، 1382 ش؛ عزاوی، عباس، تاریخ النقود العراقیة، بغداد، 1377 ق / 1958 م؛ علی، عبدالمنعم سید، التطور التاریخی للانظمة النقدیة فی الاقطار العربیة، بیروت، 1986 م؛ فیدالگو، گرگوریو پریرا، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمۀ پروین حکمت، تهران، 1357 ش؛ قدیری اصلی، باقر، سیاستهای پولی، تهران، 1364 ش؛ قیسی، ناهض عبدالرزاق، موسوعة النقود العربیة و الاسلامیة، عمان، 2005 م؛ کمپفر، ا. ، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1363 ش؛ مرسی، فؤاد، النقود و البنوک فی البلاد العربیة، قاهره، 1954-1955 م؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، 1364 ش؛ نشاط، محمود، شمار و مقدار در زبان فارسی، تهران، 1368 ش؛ نوایی، عبدالحسین، روابط سیاسی ایران و اروپا در عصر صفوی، تهران، 1372 ش؛ ویلسن، آرنلد، خلیج فارس، ترجمۀ محمد سعیدی، تهران، 1310 ش؛ نیز:
Brockhaus Enzyklopädie, Wiesbaden, 1972; Chardin, J., Voyages en Perse, Amsterdam, 1711; EI2; Enciclopedia Italiana, Rome, 1949; Enciclopedia Universal Ilustrada, Madrid, 1986; Matthee, R. et al., The Monetary History of Iran From the Safavids to the Qajars, London / New York, 2013; Pamuk, Ԫ., A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge, 2003; Standard Catalog of World Coins, 1901-2000, eds. Th. Michael et al., USA, 2008; Tavernier, J. B., The Six Voyages, London, 1678.