فهرست آثار ملی شهرستان مشهد

فهرست آثار ملی شهرستان مشهد شامل ۲۳۱ اثر ملی در شهرستان مشهد است که تا سال ۱۳۹۵ به ثبت رسیده‌اند. این شهرستان با داشتن ۱۶٫۵ درصد کل آثار ملی استان خراسان رضوی مقام اول را از لحاظ تعدد آثار ملی در سطح استان دارد.

شهرستان مشهد دارای جاذبه‌های گردشگری زیادی چون آرامگاه‌ها و خانه‌های تاریخی است؛ افزون بر این، برج‌ها، گنبدها و مدرسه‌ها از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهرستان می‌باشند. از این‌رو شهرستان مشهد رتبهٔ نخست گردشگری مذهبی را در ایران ثبت کرده‌است.

نخستین اثر ملی ثبت شده در این شهرستان چهارطاقی بازه‌هور بود که در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبتی ۳۹ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت. همچنین دومین اثر و مهم‌ترین جاذبهٔ گردشگری این شهرستان حرم امام رضا در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبتی ۱۴۰ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته‌است. کهن‌سال‌ترین بنای ثبت‌شدهٔ این شهرستان چهارطاقی بازه‌هور است که دیرینگی آن به دورهٔ ساسانیان بازمی‌گردد. آرتور پوپ، مورخ آمریکایی، این چهارطاقی را که براساس اسناد تاریخی کهن‌سال‌ترین چهارطاقی ایران می‌باشد، کهن‌ترین گنبد جهان نامید.

مصلای پایین خیابان هم‌اکنون در حاشیهٔ بلواری با همین نام در مشهد قرار گرفته‌است اما قبلاً در بیرون از حصار شهر واقع و مورد استفادهٔ کاروانیان بود. این بنا در سال ۱۰۸۷ قمری - اوایل دورهٔ صفویان - پیرامون با زمامداری شاه سلیمان صفوی با کوشش حاج ملک و با معماریهٔ شجاع اصفهانی به دستور میرزا صالح رضوی از پیشوایان سادات رضویهٔ مشهد و سازندهٔ مدرسه نواب، تأسیس شد که در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبتی ۱۴۱ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته‌است.

آرامگاه خواجه ربیع در زمانهٔ شاه عباس صفوی در اوایل سدهٔ ۱۱ قمری و با پیشنهاد شیخ بهایی، دستور احداث آرامگاهی باشکوه برای خواجه ربیع صادر شد. اساس بنای کنونی آرامگاه همان است که در سال‌های ۱۰۲۶ تا ۱۰۳۱ قمری به دستور شاه عباس صفوی و با سرپرستی یکی از سادات رضویهٔ مشهد با نام «میرزا افلغ» احداث شده‌است. با توجه به زمان درگذشت خواجه، وی از جمله نخستین رجال مدفون در پیرامون شهر کنونی مشهد است. مدفن او طی چهارده سدهٔ گذشته همواره محلی محترم و زیارتگاهٔ عموم مسلمانان بوده‌است.

گنبد هارونیه ساختمانی آجری و مربع‌شکل که محوطه‌های داخلی آن شامل ورودیهٔ ایوان، چهار شاه‌نشین، گنبدخانه و سه اتاق جداگانه است. در محوطهٔ بیرونی این گنبد سنگ یادبود کوچکی منتسب امام محمد غزالی قرار دارد و باغچهٔ مستطیل‌شکل وسیعی نیز طبق نقشهٔ نخستین بنا رو به‌روی ایوانهٔ هارونیه طرح‌ریزی شده‌است. این بنا تا حدود ۱۰۰ سال گذشته ویرانه‌ای بی‌نام و نشان بیش نبود اما از زمان احداث آرامگاه فردوسی در سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۳ خورشیدی مردم آن را زندان هارونیه یا بقعهٔ هارونیه می‌نامیدند؛ اما این بنا هیچگونه شباهتی به زندان نداشته بلکه بر اساس اسناد تاریخی نمی‌توان هیچگونه پیوستگی بین این اثر و هارون الرشید (خلیفهٔ عباسی) یافت چراکه هارون الرشید در سال ‏۱۹۳ قمری درگذشت در شرایطی که اصلهٔ بنا را با توجه به گونهٔ معماری آذری (سدهٔ ۸ قمری) می‌دانند که قسمت‌هایی در دورهٔ تیموریان به آن اضافه شده‌است. از طرف دیگر به دلیل شباهت به سبک معماری رازی این بنا را مربوط به سدهٔ ۶ قمری گمانه می‌زنند و در کاوش‌های سال ۱۳۵۴ خورشیدی افزون‌بر یافتن سفال‌های مربوط به دورهٔ سلجوقی، تیموری و صفوی؛ پوسته‌ای بسیار ضخیم از سنگ و ملات ساروج که خاطرنشانهٔ آتشکده‌ای ساسانی است، بنیاد این بنا را بسیار بیشتر از سده ۶ قمری گمان می‌زند.

شهر تاریخی توس چهار دروازه با نام‌های دروازهٔ رودبار، نیشابور، مرو و رزان دارد که در حصار شهر به درازای هفت هزارمتر قابل رؤیت است. منطقهٔ توس در سدهٔ ۲ قمری گردآمده‌ای از آبادی‌هایی چون نوقان، سناباد و توس بود که توس پررونق‌ترین آنها به‌شمار می‌آمد و امروز همهٔ آنها درون شهر مشهد قرار گرفته‌اند. توس در دورهٔ حملهٔ مغول به ایران فروریخت اما بعدها پس از سرگیری سکونت؛ چندبار قرارگاهٔ پادشاهان مغول شد و مرمت عمارتهٔ توس بعد از درگذشت تیمور فرجام گرفت. به هر روی پس تخریب کاملهٔ شهر تاریخی توس، در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۷۵ با شمارهٔ ثبتی ۱۷۵۸ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته‌است.