ایستگاه راه‌آهن مشهد

ایستگاه راه‌آهن مشهد شاخص‌ترین ساختمان متعلق به جریانهای معماری معاصر در مشهد بوده‌است. ساختمان ایستگاه جدید راه‌آهن به دستور پهلوی دوم توسط معمار ایرانی حیدر غیایی و معمار فرانسوی فرنان پوین طراحی شد. ساخت آن در ۲۵ شهریور ۱۳۳۴ شروع و در ۴ آبان ۱۳۴۵ به بهره‌برداری رسیده‌است. از آنجا که خراسان را سرزمین پارتها و سرزمین اشکانیان می دانستند و مشهد، نزدیکترین شهر بزرگ به شهر پارتن نسا، پایتخت اولیه پارتیان بود، این بنا ضمن رعایت الگوی متعارف ایستگاههای راه آهن جهان، به شکل بال‌های نماد فروهر و با الهام از معماری اشکانی کاخ های اشکانی هاترا و تیس پون طراحی گردید و به سرپرستی مرتضی کباری اجرا گردید. این ایستگاه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است و در گزارشی که در صفحه اول اکثر روزنامه‌های زمان افتتاح انتشار یافت، گفته شد که ایستگاه راه‌آهن مشهد بزرگ‌ترین ایستگاه راه‌آهن کشور (تا پیش از مطبق نمودن ایستگاه راه‌آهن تهران) است.

این بنا در بدو ورود، با نیمه سقفی معلق و عظیم، به مسافران خوش آمد می‌گوید. سپس با عبور از آرایه‌ای از ستونها، به سالنی با تاقی مرتفع می‌رسد که که بلند مرتبگی سقف آن، عظمتی را در ذهن بیننده ایجاد می‌کند .

سازه (المان) مقابل ایستگاه، متناسب با انحنای تاق سالنی ایستگاه؛ و فرم شاخه‌های تاج آن، مشابه بالهای ساختمان ایستگاه، طراحی شده‌است که بر شکوه فضا بیفزاید. این ساختار، در خدمت مضمونی کاربردی سفر قرار می‌گیرد و فضایی مطلوب برای انبساط خاطر هر مسافر مضطرب فراهم می‌کند. توالی و ریتم ستونهای سفیدپوش سنگی نمای اصلی، فرم قطار را تداعی می‌کند و سایه روشن مطبوعی را زیر منحنی تیره سقف پدیدمی‌آورد.

ایستگاه راه آهن تازه تاسیس رشت، با الگوبرداری از معماری ایستگاه راه آهن مشهد، بازطراحی شده است. طراحی این ایستگاه، توسط مهندسین مشاور سینام تهیه شده و معمار طرح، هانی قدسی است. در طراحی ایستگاه رشت، طراح به استقبال ایستگاه مشهد (در معماری) رفته و طرحی نو و لحنی جدید از آن ارائه کرده است. بدین ترتیب ضمن ادای احترام به دستاورد پیشینیان، تداوم و تکامل آن را در قالب طرحی جدید عرضه نموده است.

در شکل اولیه ایستگاه، سالنهایی در مرکز محوری ایستگاه قرار داشت که علاوه بر کاربری اداری، باعث کاهش افق دید در جانب دیگر ایستگاه و حس عمق بیشتر و احساس عظمتی از امتداد یافتن سقف ایستگاه تا پس از افق دید می شد. این مجموعه فضا و همچنین "ایوان بدرقه" (بالکن ایوان شرقی) ایستگاه، به تدریج به واسطه افزایش مسافر و ازدحام سفرها، برچیده و به فضای سالنی اضافه شدند. (حذف ایوان بدرقه (فضای تونلی و غیر سالنی زیر تاق)، به ماهیت معماری "ایوان اشکانی" بنا و درک آن، آسیب زد). ایوان و بالکن وسیع فوقانی جنوبی ایستگاه نیز که دیدگاه و بام شهر مشهد بود، به واسطه اشتراک مسیر با قسمت اداری ایستگاه، امروزه دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد و کاربری رستورانی و کافی شاپی خود را از دست داده است.

بلوار و میدان راه‌آهن، یکی از دروازه‌های شهر و یکی از سرسبزترین و زیباترین پارکها و تفریحگاه‌های شهر مشهد است.

در زمان کشیدن خط مترو به این میدان، این میدان وضعیت اسفبار و فرسوده ای به خود گرفت. از اینرو موضوع لزوم طبقاتی و تقاطع غیر همسطح شدن این میدان و انتقال ترددهای خودرویی و پارکینگهای آن به زیر زمین، یا انتقال ایستگاه به بلوار مجلسی، و تبدیل مجموعه میدان و بلوار سبز موازی آن، به پلازای شهری و پارک خطی مجدداً مطرح شد.

سرنجام در دوره مدیریت شهری تقی زاده خامسی و در ادامه محمدرضا کلائی، بازطراحی میدان راه‌آهن با هدف بازتعریف و تبدیل آن به فضای عرصه ای شهری (پلازا) و استفاده از پتانسیل ایجاد شده در ارتباط با سطوح زیرین محدوده، در دستور کار مدیریت شهری مشهد قرار گرفت.

گرچه در ایتدا قرار بر این بود که به منظور ایجاد عرصه شهری، مشابه پایانه آزادی، ارتباطات خودرویی بر مبنای تعریف تراز ۱- تجهیز شود، اما این امر صورت نپذیرفت و ساماندهی، بصورت انتقال خدمات خودرویی به جوانب میدان، انجام گرفت. در بازطراحی میدان در سال ۱۳۹۷، گرچه فضای پارکی (چمن و تراکم درختی) حذف شده است، ولی پارکینگ و مسیر تاکسی ها و خودروهای شخصی، به جوانب میدان منتقل شده و قسمت مرکز میدان، از رفت و آمد خودرویی، پاکسازی و آرامش بخشی شد.

المان مقابل ایستگاه، مفهوم فضای ایستگاهی را کامل کرده‌است. گنبد این المان، متناسب با انحنای تاق سالنی ایستگاه، و فرم شاخه‌های تاج آن، مشابه بالهای ساختمان ایستگاه، طراحی شده‌است که بر شکوه فضا بیفزاید.

در مورد المان ایستگاه راه‌آهن مشهد پیشتر گفته می‌شد با توجه به نزدیکی مقبره نادرشاه با این محل، این المان از کلاه افشاریان و تاج نادر الگوبرداری شده بود تا به پایتختی مشهد در دوره افشاریان اشاره کند و تندیس‌هایی از مفاخر اشکانیان، افشاریان، و سامانیان نیز توسط حسن ارژنگ‌نژاد در اطراف آن قرار گیرد.

اما امروزه نام «همیشه به سوی او» بر روی آن نهاده شده و و در لوحی که بر پایه آن نصب شده، گفته شده "بنا، نشاندهنده یک مرد و زن ایرانی است که نماد انسانها می باشند. انسانهایی که فضا را درمی نوردند، ولی همواره دست به سوی خداوند بزرگ دارند". طراح این المان، یعقوب دانش دوست می‌باشد.

نزدیک به دو دهه پیش، پایه این المان تغییر زیادی کرد و کاربری تجاری یافت و پس از آن تبدیل به آبشار و آبنما شد. اما در دوره مدیریت تقی‌زاده خامسی بر شهرداری مشهد، طرح احیا میدان راه‌آهن با هدف بازتعریف عرصه عمومی، اجرا شد و پایه المان، مجدداً به شکل اولیه بازگشت و کاربری آن، گالری و نمایشگاه آثار هنری تعریف شد. در کتابی که رُلُف بِنی (Roloff Beny)، عکاس مشهور از ایران تهیه کرده‌است، تصویر المان میدان راه‌آهن مشهد، در شکل اولیه، چاپ شده‌است. مزیتی که بازپیرایی سال ۹۷ دارد، این است که اطراف المان، باز است و جزئیات آن، با درختان فراوان طرح قدیم، پوشانده (ماسکه) نشده است.

در حال حاضر، طرح جامع توسعه و افزایش ظرفیت ایستگاه مشهد در حال پیگیری و برنامه‌ریزی است. این طرح شامل احداث و افزایش خط ها و سکو های قبول و اعزام، توسعه کارخانجات تعمیرات واگن‌های مسافری، ملزومات مورد نیاز در ایستگاه، و همچنین طراحی و احداث ترمینال شماره دو است.
در ايستگاههای راه آهن طبقاتی ، خطوط راه آهن، در دو طبقه ساخته مي شود و بناي ايستگاه، به گونه اي است که براي هر طبقه، دسترسي جداگانه سکوي مسافر، فراهم می شود. همچنین گونه ديگر ايستگاههاي طبقاتی نيز وجود دارد که در آن، ساختمان مسافر، بر روي فضاي بالاي خطوط ايستگاه بنا می شود. مدیرکل راه‌آهن خراسان رضوی در شهریور ۱۳۹۸ بیان داشت که زیرزمین ایستگاه راه‌آهن مشهد نیز، سالن ترانزیت خواهد شد.

در شهرهای بزرگ، گاه چندین ایستگاه و پورت ریلی وجود دارد و هر یک، مسئولیت خطوط و مسیرهای معینی را بر عهده می گیرند تا از تراکم و درهمپیچیدگی خطوط، کاسته شود. به عنوان مثال، شهر شانگهای چین، دارای چهار پورت و پایانه ریلی بزرگ است. همچنین در شهرهايي که ترافيک مسافري زيادي دارند، در کنار ايستگاه اصلي راه آهن، در نقاط مختلف شهر نیز چندين ايستگاه کمکی ساخته می شود که اين ايستگاهها، با ایستگاه مرکزی و با يکديگر متصل هستند. ساخت چند ايسنگاه پايانه در چند جاي شهر، موجب ميشود که ايستگاه اصلي شهر، کمتر درگير مسافرين شده و بيشتر به کارهاي مديريتي، فني و برنامه ريزي بپردازد، ضمن اینکه ترافيک خيابان هایي که در زمان ساخت ایستگاه اولیه، در حاشیه بودند و امروزه در هسته مرکزی و پر ازدحام شهر قرار گرفته اند، نيز کاهش مي يابد و دسترسي جمعیت به خيابانهاي حاشیه ای تر، باعث کاهش گره های ترافیکی هسته مرکزی شهر و افزايش امکانات بهره برداري مسافران از تاکسي ، اتوبوس و مترو، و پارک کنار خيابانها می شود.

در مورد ایستگاه فعلی راه‌آهن مشهد، با توجه به ظرفیت محدود، این ایستگاه حداکثر تا پایان برنامه پنجم توسعه ، پاسخ گوی نیاز مسافران است. با توجه به حجم بالای ترددها به مشهد مقدس و ترافیک سنگین جابجایی از طریق شبکه ریلی به پایتخت معنوی ایران، و همچنین دورنمای برقی شدن قطار تهران-مشهد و احداث راه‌آهن مشهد-گرگان، از سال ۸۷ ضرورت ایجاد ایستگاه دوم راه‌آهن مشهد توسط مسئولان و مقامات استانی مورد تأکید قرار گرفته بود. همچنین مصوبات کارگروه ملی زیارت و هیئت دولت، احداث یک ترمینال دیگر در ایستگاه مشهد را لازم دانسته است. در مورد مکان سنجی این پروژه ، روبروی ایستگاه فعلی در بلوار مجلسی، روبروی شهرک طرق جنب فرودگاه شهید هاشمی نژاد، و جنب ایستگاه فعلی، به عنوان گزینه های جانمایی این ایستگاه ذکر شده اند. مطالعات تکمیلی در حال انجام است و به محض پایان مطالعات و بعد از تخصیص اعتبار عملیات اجرایی آن آغاز خواهد شد.

جهت «سلام به حضرت» مسافرین ریلی، جانمایی مجموعه راه آهن مشهد به گونه ای انجام پذیرفت که با یکی از خیابانهای چهارگانه منتهی به حرم امام رضا، تقاطع داشته باشد تا زائرین و مسافرین ریلی، دیدگاهی به این بارگاه داشته باشند. این تقاطع غیرهمسطح، به عنوان "پل سلام" شناخته می شود.

پس از انقلاب، نام ایستگاه نادرشاه (اولین ایستگاه پس از ایستگاه راه آهن مشهد)، به "ایستگاه سلام" تغییر نام یافت.

• خط راه‌آهن تهران-مشهد
• خط راه‌آهن مشهد-بافق-کرمان
• خط راه‌آهن مشهد-سرخس-آسیای میانه (شوروی سابق)

خطوط دردست اجرا یا در بررسی:

• خط راه‌آهن مشهد-گرگان
• خط راه‌آهن مشهد-چابهار
• خط راه‌آهن مشهد-هرات (افغانستان)

• فهرست آثار ملی شهرستان مشهد
• پیشینه راه‌آهن در ایران
• راه آهن خراسان
• ایستگاه راه‌آهن تهران
• حیدر غیایی