عثمان دن فودیو

عثمان در سلطنت هواسای گبیر در خانه پدری اهل علم که اصالتی سنگالی داشت متولد شد. در جوانی به همراه خانواده به دگل مهاجرت کرد و آنجا خواندن قرآن را آموخت. او نزد اساتید مختلفی به تحصیل علوم اسلامی پرداخت که موثرترین ایشان جبرئیل بن عمر ساکن اغادیس بود که او را به طریقت قادری دعوت کرد. پس آن در شهرهای مختلف منطقه به تدریس پرداخت.

عثمان برخلاف حکم سلطان گبیر به باوا رفت و با جامعه مسلمان آن مرتبط شد. به مرور به هر دو جایگاه رهبری مذهبی و سیاسی دست یافت و از حمایت دهقانان هواسا بهره‌مند شد. شرایط دشوار زندگی تحت حکومت حاکمان آن دوره به افکار آخرالزمانی دامن زد و سبب شد مردم او را به عنوان مهدی موعود بشناسند، هرچند او این را رد کرد. به مرور که شکاف میان طبقه حاکم و طرفداران عثمان زیاد شد او به طرفدارن دستور داد که مسلح شوند. این امر سلطان را به وحشت انداخت و سبب شد که آزادی‌های مذهبی را محدود کند. سلطان تازه در پی بهبود روابط خود با او برآمد اما تلاش پیروان او در آزادی زندانیان مسلمان به تیره شدن روابط این دو انجامید او تحت تأثیر هجرت پیامبر اسلام دست به هجرت زد و به گودو در شمال نیجریه امروزی رفت. با اینکه در ظاهر خود را بی رغبت نشان می‌داد اما به این خاطر که امام پیروان خود بود به‌طور رسمی خلافت تازه را تأسیس کرد.

او سلطان گبیر را به خاطر حمله به مسلمانان، کافر خواند و علیه او اعلام جهاد کرد، با این حال خود در جهاد حضور نیافت. ساختار خلافت او مطابق آموزه‌های او ساده بود یک وزیر، قاضی‌ها، داروغه و مأموران مالیاتی می‌بایست تحت اداره امیری قرار می‌گرفتند که توسط طبقه علما تعیین می‌شد. مشکلات موجود جهاد را با مشکل روبرو و کرد و قدرت نظامی به دست رهبران قبیله بزرگ فولانی افتاد، با این حال پس از چند سال بالاخره گبیر سقوط کرد و جهاد به هدف نهایی خود رسید. با این حال او معتقد بود که اهداف اصلی اصلاحات فراموش شده، پس به سکوتو رفت و کارها را به دست وزیر و پسر خود عبداللهی و بلو سپرد که به ترتیب مسئولیت غرب و شرق خلافت را پذیرفتند. او که در سال‌های آخر زندگی تنها در نام خلیفه بود به تدریس و تألیف می‌پرداخت. عثمان به فودیو در ۱۸۱۳ در ۶۲ سالگی در سکوتو مرد.

• مدخل Usman dan Fodio در دانشنامه بریتانیکا