صایین‌قلعه

از دیرباز باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی صائین‌قلعه زبان زد عام و خاص بوده و بسیاری از اهالی شهرها و روستاهای اطراف برای کار در این مزارع به این شهر مهاجرت کرده‌اند، از باغات و زمین‌های زرخیز این شهر محصولاتی چون غلات و حبوبات، اکثر محصولات باغی شامل انواع سیب، انواع هلو، انواع آلو، گیلاس، آلبالو، بادام و گردو، گلابی، سنجد، انواع سبزی و سیفی جات، انواع گیاهان علوفه‌ای برداشت می‌شود خاص‌ترین محصول این شهر را می‌توان انگور دانست به‌طوری‌که همه ساله بیش از ۳۰ نوع انگور در تاکستان‌های صائین قلعه برداشت می‌شوند.

شغل مردم کشاورزی، صنعت، و فعالیت در بخش حمل و نقل (کامیون داری) و همچنین بخش خدمات است. زبان مردم این شهر ترکی آذربایجانی و مذهبشان شیعه دوازده امامی می‌باشد. ایستگاه راه‌آهن در شمال شرقی شهر نزدیک جاده واقع است… این شهر در مشرق سلطانیه واقع شده و نام قدیمی آن قهود بوده‌است. در مورد وجه تسمیه یا علت تغییر نامش به صایین قلعه یک روایت تاریخی وجود دارد که گویا پس از حمله مغولان به دلیل مقاومت دلیرانه اهالی مهاجمان لقب «صایین قالا» یا قلعه استوار و مورد احترام را بر این شهر نهادند، امروزه نیز در زبان ترکی «صایین» برای بیان احترام و ارادت گوینده نسبت به شخص مقابل به کار می‌رود.

در شهر صائین‌قلعه در سطوح علمی بالا، دانشگاه‌های دانشگاه جامع علمی کاربردی و دانشگاه پیام نور و حوزه علمیه رضوی برای برادران و حوزه علمیه ریحانه النبی برای خواهران فعالیت دارند.

به دلیل دیرینگی صائین‌قلعه، محوطه و آثار باستانی متعددی در گوشه و کنار شهر به چشم می‌خورد که بسیاری از آن‌ها اکتشاف نشده و از آن جمله می‌توان به تپه باستانی علی یورد، تپه باستانی در محوطه امامزاده یحیی، محوطه قدیمی طالیب ایوانی (ایوان طالب)، حوض باستانی گاودره. همچنین بقعه‌های متبرکه چند امامزاده از جمله امامزداه یعقوب، امام زاده یحیی، ینگه امام (سارا و قاسم)و امامزداه عبدالله اشاره کرد.

محوطه باستانی تپه علی یورد در میان دشت حاصل خیز اولیاجو قرار داشته و حدود ۲۶ متر ارتفاع داردو به علت شکل ظاهری آن احتمالاً به دست انسان ایجاد شده‌است. یورد در زبان ترکی به معنای مُلک یا زمین‌های علا می‌باشد اما از علت دقیق و تاریخ به وجود آمدن این محوطه اطلاع دقیقی در درسترس نیست. امروزه توجه چندانی به این محوطه نمی‌شود؛ سارقان اشیاء باستانی هر روز بخشی از آن را کنکاش می‌کنند. علی‌رغم حفاری‌های غیرمجاز و تخریب‌های فراوان ناشی از آن این اثر در تاریخ دوازدهم دی ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۰۴۵۱ در دفتر ثبت آثار ملی ایران به ثبت رسید. پس از ثبت این محوطه دانشجویان رشته باستان‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر با مجوز پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و با سر پرستی دکتر امیر صادق نقشینه، این تپهٔ تاریخی را مورد نظارت قرار داده و حفاری‌ها و کاوش‌های باستانی توسط تعدادی از باستان شناسان در حال انجام است.

از مکان‌های گردشگری شهر نیز علاوه بر محوطه زیبا و سرسبز امامزاده یعقوب، ایستگاه تلویزیونی در کنار آستان امامزاده یعقوب بر بالای تپه ای بلند که بعنوان بام منطقه نامیده شده و به طرز اعجاب انگیزی منطقه ای وسیع به وسعت 60 کیلومتر از ابهر تا سلطانیه را در دید عموم قرار میدهد. همچنین می‌توان به پیست موتور کراس شهید رحمت‌الله جعفری در مسیر امامزاده یعقوب اشاره کرد که با تکمیل این طرح با توجه به موقعیت مکانی مناسب انتظار می‌رود این پیست به نمونه بسیار جالب و منحصربه‌فردی در سطح استان تبدیل شود. دربند و آبشار خراسانلو در شمال صائین قلعه سلسله کوهایی وجود دارد که دارای طبیعت بسیار جالب و خیره‌کننده‌ای می‌باشند از جمله جاذبه‌های طبیعی این کوها دربند و اوجاق (مکان زیارتی در کمرکش کوه) و همچنین آبشار در خراسانلو و سد چرگر را می‌توان برشمرد. همچنین در کوه‌های شمالی ده‌ها معدن فعال گرانیت و سنگ آهک وجود دارد.

شکل‌گیری تمدنی چون صائین قلعه در بسترتاریخ با تأثیرپذیری از منابع و یافته‌های طبیعی و اکولوژیک و انعکاس قواعد و اندام فرم طبیعت در اشکال معماری مساکن همگی مبنای توسعه ارگانیک را در این محدوده اثبات می‌کند. از تاریخ دقیق احداث قلعه این شهر اطلاعات دقیقی وجود ندارد ولی در قرن سوم هجری این قلعه در امتداد قلعه سرو جهان و سایر قلاع دیگر منطقه مورد استفاده کنگریان بوده که به این منطقه حاکم شده‌اند. بعدها که نفوذ اسماعیلیه به این حدوده تعمیم یافته‌است. از این قلاع که شامل: شمیران طارم، یاستی انگوران، سروجهان، میموندز، صایین قلعه به مرکزیت قلعه بزرگ گازرخان الموت یک نوع بهره ارتباطی مخابراتی می‌برده‌اند. به این نحو که با تابانیدن نورخورشید به آیینه مخصوص و قطع و وصل نور یک نوع ارتباط مورس به وجود آورده بودند؛ و به این ترتیب رسانیدن پیام بصری از قلعه‌ای به قلعه دیگر در مدت کمی میسر می‌شده‌است. جالب توجه است که برقراری این نوع ارتباط مکالمات بصری در آن عصر ویژه کشورهای متمدن جهان بوده‌است. بنا به اقوال مورخین و محققین همچون حمدالله مستوفی این شهر از قدمت دیرینه‌ای برخوردار است. در این زمینه حمدالله مستوفی در صفحه ۹۰ کتاب نزهه القلوب می‌نویسد:

محمد حسن صنیع‌الدوله در کتاب تاریخ مرآت البلدان در مورد سلطانیه می‌نویسد: اولجایتو غیاث الدین سلطان محمد شاه خدابنده آن شهر را در سنه ۷۰۵ هجری برای جشن پسرش ابوسعید توسعه داد و محیط حصار را به سی هزار قدم رسانید و آن را پایتخت خود قرار داد وزرا و اعیان هریک قسمتی را در شهر بنا کردند و بنای آن در سال ۷۱۳ تمام شد.» و سپس در مورد صائین قلعه می‌گوید: در شرق سلطانیه قریه موسوم به صائین قلعه که اسم قدیمی آن قهود رود بوده می‌باشد.

در سفرنامه اوژن سفیر فرانسه در ایران به سال ۱۹۰۶ آمده‌است که یکدسته دهکده به صورت پشت سر هم زیر سایه درختان بید و تبریزی و در وسط تاکستان‌ها واقع شده‌اند و همه از آب ابهر رود سیراب می‌شوند نام آن‌ها عبارتند از: خرمدره، هیدج، صائین قلعه و… آنچه امروز به عنوان خاستگاه اولیه شهر باید گفته شود قلعه صائین است که در انتهای جنوبی شهر واقع گردیده‌است.

در سفرنامه نظام العلمای تبریزی از علمای دوره ناصرالدین شاه آورده شده‌است: منزل دهم صائین قلعه شب چهارشنبه در سلطانیه مانده صبح از آنجا به قریه صائین قلعه آمدیم که خالصه دیوان است راه تقریباً چهار فرسخ بود به فاصله یک فرسخ و دو فرسخ و سه فرسخ کنار راه دهات معتبر نمایان است که گفتند مال حاج میرزا حسین خان سپه سالار است بدواً مجدالدوله امیر اصلان خوان آباد کرده در امیرآباد که سه فرسخی سلطانیه است نهار خوردیم. صائین قلعه منزل‌های خوب و حمام خوب دارد شب پنج شنبه آنجا بودیم

همچنین گای لسترنج(Guy le Strange) در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی می‌نویسد:" سر راه ابهر پنج فرسخی مشرق سلطانیه قریه قهود واقع است که مغول‌ها آن را صایین قلعه می‌نامند و هنوز این محل به نام صاین وجود دارد و آن را با توخان هم می‌گویند و با توخان اسم نواده چنگیز است. قلعه مرتفع سروجهان بر فراز قله کوهی درنیمه راه صایین قلعه و سلطانیه واقع و تا سلطانیه پنج فرسخ فاصله داشت؛ و از فراز آن کوه بر جلگه بزرگی که ازسمت مشرق تا ابهر وقزوین امتداد داشت مشرف بود. یاقوت حموی که یکی از جغرافی‌دانان و تاریخ‌نویسان مشهور قرن هفتم هجری قمری است در کتاب خود با اشاره به صائین قلعه نوشته و قریه‌های اطراف آن سرو جهان را جزو ولایت طارم دانسته و این قلعه را یکی از مستحکم‌ترین دژهایی زمان خود دانسته‌است. اما در زمان حمد اله مستوفی آن دژ خراب بوده و آلات جنگی وساخلوان به صائین قلعه انتقال یافته‌است. نام صائین قلعه بصور گوناگون در تواریخ آمده از جمله: سایین قالا، صائین قلعه، قهود، قهود رود، صاین دژ، زرین دژ.

با توجه به موقعیت منطقه‌ای شهر که در کنار مرکز بزرگ تمدن تاریخی نظیر شهر سلطانیه قرار گرفته‌است و از نظر طبیعی نیز دارای غنای محسوسی است این شهر دارای قدمت تاریخی طولانی بوده و وجود امامزاده یحیی، امامزاده یعقوب و تپه تاریخی موجود در مرکز شهر اسناد زنده این مدعا هستند.

آنچه در نگاه اجمالی به بافت کنونی شهر جلب توجه می‌نماید موقعیت هسته اولیه توسعه شهر می‌باشد که در شمال رودخانه و در جنوب شرق شهر قرار گرفته‌است. بافت هسته قدیمی شهر با ساختار متراکم ابنیه و معابر باریک و پیچ در پیچ مشخص می‌گردد که خط پیرامونی آن احتمالاً به دیواره‌های قلعه حفاظتی منتهی می‌شده‌است. بنا به گفته اهالی مسن شهر دو قلعه بر گرد شهر کشیده شده‌است که با ساغ قلعه و سول قلعه (دژ سمت راست و دژ سمت چپ) معروف بوده‌اند توسعه شهر در سال‌های دور بسیار کند بوده و بعد از دهه پنجاه گسترش فیزیکی شهر سرعت بیشتری یافته‌است.