شهرستان بستان‌آباد

بستان‌آباد یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی است که در ۴۵ کیلومتری شرق تبریز در مسیر ترانزیتی تبریز-میانه و تبریز-سراب و اردبیل واقع است. این شهرستان بین شهرستان‌های تبریز، میانه واقع شده‌است و از نظر جغرافیایی بین ۴۶ درجه و ۳۰ دقیقه و ۴۷ درجه و ۱۴ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۳۲ دقیقه و ۳۸ درجه و ۴ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است. ارتفاع شهرستان بستان آباد از سطح آزاد دریا۱۷۴۰ متر می‌باشد.

مساحت این شهرستان ۲۹۶۹–۳/۲۸۵۰ کیلومتر است که در مقایسه با مساحت کل استان ۴/۶ درصد را به خود اختصاص داده‌است.

بستان آباد شامل سه قسمت بستان آباد علیا، سفلا و اسکی کند می‌باشد که مجموعه مرکز شهرستان را تشکیل می‌دهند.

پستی و بلندی‌ها

بستان‌آباد منطقه‌ایست کوهستانی که سراسر قسمت جنوبیش را کوه‌های پربرف و مرتفع پوشانده‌است. شمال آن در امتداد کوه‌های بزغوش و غرب این شهرستان در امتداد کوه‌های مورو داغ به ارتفاع ۲۹۶۰ متر در دنباله کوه‌های مورو داغ و بزغوش به نام تک آلتی و گردنه معروف شبلی قرار گرفته‌است. مرتفع‌ترین نقطه شهرستان کوه سهند به ارتفاع ۳۷۷۲ متر می‌باشد.

ارتفاعات مهم

1. کوه سهند به ارتفاع ۳۷۷۲ متر سومین قله آذربایجان بعد از سبلان به ارتفاع ۴۸۰۰ متر و آرارات به ارتفاع ۳۹۱۳ تا ۵۱۵۴ متر می‌باشد. دامنه‌های این کوه را ۲۵ فرسنگ تخمین می‌زنند. این کوه سرچشمه رودخانه‌های اوجان، مهرانه رود، سهند و آلمالو است که عمده آب مشروب شهر تبریز از چشمه‌ها و سیلاب‌ها و ذخائر ارضی این کوه تأمین می‌گردد.
2. کوه شبلی به ارتفاع ۱۶۵۴ متر که جاده تهران – تبریز از آن عبور می‌کند و یکی از معروفترین گردنه‌های ایران در آن واقع شده‌است.
3. کوه تک آلتی به ارتفاع ۲۵۶۰ متر در شمال آبادی شبلی واقع است که در قله آن دکل‌های رادیو و تلویزیون نصب شده‌است.
4. بیوک داغ به ارتفاع ۲۹۶۰ متر
5. قباق داغ به ارتفاع ۲۹۰۴ متر
6. آروانا داغ به ارتفاع ۲۹۵۴ متر
7. بزداغ به ارتفاع ۳۶۰۵ متر
8. کوه حیدربابا (این کوه از لحاظ زمین‌شناسی اهمیت چندانی ندارد ولی از دیدگاه اجتماعی می‌توان به اهمیت آن از نظر موردخطاب بودن ادبی در اشعار شهریار اشاره کرد. این کوه به علت قرارگیری در مسیر راه‌آهن تبریز - میانه و ترانشه برداری از آن در حد زیادی تخریب شده‌است).

آب و هوا

آب و هوای بستان آباد به دلیل قرار گرفتن در دامنه کوهستان سهند در زمستان سرد و پربرف و در تابستان معتدل است. دمای مرکز این شهرستان گاهی به ۴۶- درجه رسیده و به این دلیل سردترین شهر ایران لقب گرفته‌است. هوای این شهرستان شش ماه از سال خشک و شش ماه دیگر مرطوب می‌باشد. رژیم بارندگی آن دارای دو حداکثر در ماه‌های اردیبهشت و خرداد که با یک حداقل در ماه‌های تیر و مرداد قطع می‌شود؛ بنابراین اختلاف فصل بارندگی در این شهرستان زیاد می‌باشد. با توجه به کلیماتوگرام این شهرستان ملاحظه می‌کنیم که ۲ ماه خیلی خشک در خرداد و تیر و ۲ ماه خشک در شهریور و مهر و ۲ ماه نیمه خشک در آذر و آبان و ۶ ماه مرطوب از آذر الی اردیبهشت دارد متوسط بارندگی سالانه آن ۳۲۰ میلی‌متر و تبخیر آن ۲۵۰ میلی‌متر می‌باشد تبخیر حقیقی آن نسبت به بارندگی ۹۳ درصد می‌باشد. متوسط درجه حرارت آن ۸ درجه سانتی گراد می‌باشد.

پوشش گیاهی، جنگل و مرتع

گیاهان طبیعی منطقه اغلب به علت تبدیل مراتع به زمین کشاورزی از بین رفته و مقدار کمی از آن‌ها از جمله گرافیدها و خار شتر و انواع Dietalel دیده می‌شود. در دوره‌ها و نقاط گود اطراف روستاها که آب زیرزمینی بالا و رطوبت زیاد است درختان زبان گنجشک و تبریزی و نارون دیده می‌شود.

منابع آب شهرستان

باتوجه به بارندگی زیاد در منطقه از منابع آبی مختلفی در این شهرستان می‌توان آب استحصال نمود.

رواناب‌ها

1. رودخانه اوجان چای که از دامنه کوه سهند سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از منطقه، در حوالی بخشایش به آجی چای می‌پیوندد.
2. رودخانه سعیدآباد چای که از به هم پیوستن دو رودخانه هازارچای و متنق چای به وجود می‌آید.
3. پیرلی چای که از جنوب روستای اسفنگره سرچشمه می‌گیرد و به رود اوجان چای می‌پیوندد.
4. آیقرچای که از دامنه اروانه داغ و چیاق داغ سرچشمه می‌گیرد و به اوجان چای می‌پیوندد.
5. رودخانه قازان چای از دامنه‌های شرقی سهند سرچشمه می‌گیرد و به بهادرچای می‌ریزد.
6. رودخانه معرف به یکی رودخانه هشترود معرف مباشد ولی در واقع درحومه بستان آباد قرار گرفته که معرف به رودخانه روستای سلطانگه (سو تنگه چایی) مباشد.

شهرستان بستان‌آباد دارای ۲ بخش، ۹ دهستان و ۳ شهر به شرح زیر است:

شهرستان بستان‌آباد

تعداد کل دانش آموزان شهرستان ۲۴۷۴۶ نفر می‌باشد و از این تعداد ۲۷۷۸ نفر شهری و ۲۱۹۶۸ نفر روستائی می‌باشند. از تعداد کل دانش آموز روستائی ۱۵۴۰۷ نفر در مقطع ابتدائی، ۳۷۸۶ نفر در مقطع راهنمایی و ۶۱۹ نفر دبیرستان و از تعداد کل دانش آموز شهری ۲۱۳۱ نفر در مقطع ابتدائی، ۱۲۲۵ نفر در مقطع راهنمائی و ۱۴۲۶ نفر دبیرستان و ۳۱۶ نفر در سایر مقاطع مشغول به تحصیل می‌باشند.

• سید محمدحسین شهریار سید محمدحسین بهجت متخلص به شهریار؛ شاعر معاصر
• حسین شهابی کارگردان سینمای ایران
• خسته قاسم شاعر قرن دوازدهم در تیکمه داش
• جواد خیابانی مجری برنامه‌های ورزشی تلویزیون
• داوود دانش‌جعفری وزیر اقتصاد و دارایی در دوره دولت نهم
• مصطفی محمدنجار (وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در دوره دولت نهم و وزیر کشور در دوره دولت دهم)

جاذبه‌های طبیعی

• تالاب قوری‌گل در ۱۵ کیلومتری بستان آباد و ۳۰ کیلومتری تبریز
• آبگرم درمانی در مرکز شهر
• دره شاهیوردی در دامنه کوه جام سهند
• دامنه‌های سلسله جبال سهند و بزقوش
• تالاب آلمالو گلی در نزدیکی روستای المالو
• تالاب آلقاز در دامنه کوه قاسم داغی
• کوه حیدربابا در روستای خشکناب زادگاه شهریار
• چشمه ساری دره در دامنه کوه نخودداغی درروستای کر با خاصیت درمانی
• پیست اسکی سهند
• درهٔ سعیدآباد
• غار اسکندر و استیار
• غار آق‌بلاغ

بستان آباد در محل شهر باستانی و گمشده تاریخی «اوجان» بنا شده‌است. بنای شهر اوجان به دوران سلجوقیان مربوط می‌شود و همچنین اوج شکوفایی آن در زمان ایلخانان مغول بوده‌است. منطقهٔ اوجان در دورهٔ حکومت ایلخانان به پایتخت ییلاقی و قرارگاه سلاطین و بزرگان مغول مبدل شده و اعتبار خاصی می‌یابد. سپس بعد از دوران ایلخانی، سیر نزولی پیدا کرده و به مرور از اهمیت آن کاسته می‌شود تا اینکه در اواسط دوران صفوی بنا بردلایلی، کاملاً تخریب می‌شود.

آثار و ابنیه تاریخی

• عمارت نائب‌السلطنه: این عمارت در سال ۱۲۱۲ هجری بنا گردیده‌است که اکنون از او فقط خرابه‌ای برجای مانده‌است. این بنا در کنار راه خیرآباد و چمن اوجان است.
• نادر تپه‌سی: در این محل آثار بنا و ساختمان مشاهده می‌شود که گویا نادرشاه در زمان حیات خود در آنجا اقامت گزیده‌است این تپه در قسمت جنوب شهر بستان آباد واقع است و متعلق به دوران مغول می‌باشد.
• روستای کنگر لو با آثار تاریخی فراوان از دوران صفوی
• قزل کوشک: بقایای ساختمان و قصر سلطنتی شاهان مغول.
• تپه طاحونه (دییرمان تپه‌سی): بین رودخانه صبرلو و حاج‌آقا می‌باشد که دارای آثار زیاد و بسیار مرموز است.
• جانقور: که جایگاه شهر اوجان است. جانقور در زبان ترکی قدیم به معنای مشورتگاه است.
• گورستان‌های آبادی‌های دیزناب و امین‌آباد: سنگ‌نوشته‌های قبور با خط و زبان عربی در قرون هفت و هشت نوشته شده‌اند.
• کاروانسرای الخلج
• امام زاده محمد روستای کنک لو
• کاروانسراهای شیبلی
• مسجد روستای جانبهان
• مزار خسته قاسم در شهر تیکه داش

فطیر محلی، معروفترین سوغاتی بستان آباد از دیر باز معروف بوده و کام میهمانان را شیرین می‌کند، اصل این نان بنام نزیه یا نزیک مربوط به روستای عین الدین می‌باشد، پخش و توسعه و تأمین این نان نیز اکثراً بر عهدهٔ اهالی این روستا در جای جای شهرستان بستان آباد می‌باشد. لازم است ذکر شود بزرگ‌ترین فطیر (نان سنتی) ایران در شهر بستان آباد پخت شده‌است.

زبان رایج در منطقه ترکی آذربایجانی می‌باشد که نقشی اساسی در حفظ فرهنگ و آداب و رسوم منطقه داشته، به‌طوری‌که مثل‌ها و ادبیات شفاهی و اشعار در مناسبت‌ها و روزهای مذهبی به زبان ترکی است و از شاعران بنام آن استاد شهریار، منوچهر صادقی، خسته قاسم.

اقتصاد منطقهٔ بستان‌آباد وابسته به کشاورزی و دامداری، و نشأت گرفته از وجود آب و زمین مرغوب است. در بخش کشاورزی محصولاتی چون غلات و سیب زمینی و هویج از تولید بالا و مرغوبیت مناسب برخوردار است و در بخش دامداری و در قسمت لبنیات و خصوصاً پنیر. شغل اصلی مردم کشاورزی، دامداری، قالی‌بافی و مشاغل آزاد می‌باشد. در اکثر روستاهای تابع بستان‌آباد قالیبافی روستایی با نقشهٔ روستاباف، بسیار رونق و رواج دارد و از منابع بزرگ درآمد مردم است.

وجود معادن مختلف در کوه‌های مجاور، و کارخانه‌هایی تأسیس شده در کنار جادهٔ تبریز-بستان‌آباد، رونق به سزایی به اقتصاد و منابع شهرستان بخشیده‌است. واحدها و کارخانه‌های مختلف از جمله صابون‌سازی، قندریزی، حلاجی، کشبافی، تولید مواد غذایی در مرکز شهرستان مشغول به کار می‌باشند. در سال‌های اخیر کامیون‌داری و خدمات حمل و نقل در ردیف عمده‌ترین مشاغل بستان‌آباد درآمده‌است. قرار گرفتن بستان‌آباد در مسیر جادهٔ ترانزیتی تبریز-میانه و تبریز-اردبیل، در توسعه و گسترش اقتصادی شهرستان و توجهٔ مردم به داد و ستد با روستاهای اقماری بسیار مؤثر است. بیشترین دادوستد این شهر با شهرهای مهم تبریز، اردبیل و میانه می‌باشد. ایجاد مراکز حمل و نقل و بنگاه‌های باربری و انبارهای کالای کشاورزی در بستان آباد، بر میزان حجم داد و ستد و گسترش روابط بازرگانی افزوده‌است.

کالای تجاری عمدهٔ بستان‌آباد بعد از غلات و سیب زمینی، پنیر و خیارشور و مواد غذایی است که دارای رتبه‌ای بالا در سطح استان می‌باشد. بستان آباد با تحت پوشش قرار دادن خرید شیر اغلب روستاهای کردستان و اردبیل و خلخال و میانه و ایلات دارای تولید لبنیات بسیار مرغوب و بالایی است که در کل کشور شهرت به سزایی دارد.

کل اراضی زیر کشت شهرستان طبق آمار سازمان کشاورزی استان در سال ۱۳۷۵ قریب به ۱۳۷٬۰۵۰ هکتار می‌باشد که اعم از دیم و آبی در آن‌ها محصولات زراعی به اشکال مختلف کشت می‌شود. از کل اراضی زیر کشت و آیش ۸۲٪ آن (یعنی حدود ۱۰۹٬۹۴۶) به کشت دیم اختصاص دارد.

از آنجا که بستان‌آباد به مرکز استان نزدیک است، لذا کارخانجات متعددی در بستان‌آباد و مسیر بستان‌آباد-تبریز قرار گرفته‌است. در عین حال در خود شهرستان واحدهای صنعتی فعال مشغول بکارند که کم و بیش در رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی منطقه مؤثرند که شامل کارخانجات کش و قیطان، سماور و بخاری، ادارات کشاورزی و ساختمانی، جوراب، مواد غذایی (نمک، آرد، قند) نایلون و نایلکس و صابون می‌باشد. گذشته از این، شهرستان بستان آباد دارای صنایع دستی و صنعتی از قبیل فرش‌بافی و جاجیم بافی و … می‌باشد که از لحاظ ارزآوری دارای اهمیت فراوانی می‌باشند.

این شهرستان دارای آبگرم‌های متعدد می‌باشد.

در شهرستان بستان‌آباد، معادن گچ، پوکه، سنگ و فیروزه وجود دارد که زیر نظر مستقیم ادارهٔ معادن و فلزات اداره می‌شود و با توجه به ذخایر عظیم خاک خاک رس مخصوص کاشی، این مادهٔ استراتژیک به استان‌های دیگر حمل شده و بعد از به عمل‌آوری و تولید کاشی با قیمت چندبرابری به استان بارگیری می‌شود که نتیجهٔ آن بیکار ماندن نیروی جوان جویای کار در شهرستان می‌شود.

روستای شنگل‌آباد از توابع بستان‌آباد تاریخ کهن دارد، دارای باغ‌های بزرگ گردو، بِه و سیب گلابی که تولیدکنندهٔ بزرگ گردوهای کاغذی بوده و دشت‌ها و کوه‌های زیبا و گیاهان دارویی و از بهترین‌های منطقه می‌باشد که در پایین کوه حیدر بابا قرار دارد این روستای ویلایی زادگاه خان‌ها بوده‌است.

• لغت‌نامه دهخدا
• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.
• http://w.hvm.ir/lawdetailnews.asp?id=21784