شهرستان‌های ایرانشهر (کتاب)

شهرستان‌های ایرانشهر یا کتاب شهرستان‌های ایران کتاب منحصر بفردی است که به زبان پهلوی، در واپسین سده‌های فرمانروایی ساسانیان نوشته شده‌است. نامی از نویسندهٔ ایرانی آن بر جای نمانده‌است. این کتاب به بیان تاریخ، نام و ساختار سیاسی شهرهای «ایرانشهر» و بیان ویژگی این شهرها در تاریخ‌نگاری ایرانیان می‌پردازد. این کتاب به گمان پژوهشگران می‌تواند همان کتاب «یادگار شهرها» باشد که در بندهش یاد شده که نوشتن آن را با دستور قباد یکم می‌داند. این کتاب از قدیمی‌ترین نوشته‌هایی است که از وجود یک سامانه دفاعی پیرامون خلیج فارس با نام وَر ئی تازیگان نام برده است.

حداکثر گسترهٔ قلمرو خسرو پرویز، ایرانشهر آرمانی ساسانی. اسامی امکنه به فارسی میانه با آوانگاری مکنزی نوشته شده و نقاط قرمز رنگ، استحکامات دفاعی ساسانیان را نشان می‌دهد.

موسس خورناتسی مورخ ارمنی عصر ساسانی، این کتاب کم‌نظیر را به زبان ارمنی ترجمه کرده‌است. این اصل پهلوی این کتاب ارزشمند که در زمان ساسانیان در سه برگ تألیف شده، از بین رفته‌است. تنها ترجمه‌ای از آن بوسیلهٔ موسی خورنی به دست آمده‌است که جغرافیای موسی خورنی نامیده‌می‌شود و مبنای تحقیقات بعدی دیگر محققان در قرون متأخر را تشکیل می‌دهد. متن اصلی کتاب جغرافیای موسی خورنی به دو صورت دو نسخه‌ای یعنی متن کامل و دیگری متن خلاصه شده، بجای مانده‌است.

در این رساله ایران‌شهر، بر حسب جهات چهارگانه، به چهار ناحیهٔ شرق و غرب و جنوب و شمال تقسیم شده‌است. چنین تقسیم‌بندی‌ای از زمان خسرو انوشیروان رواج یافته‌است. در این رساله نخست نام شهرهایی می‌آید که در ناحیهٔ شرق خراسان قرار داشته‌اند و با سمرقند شروع می‌شود. در این رساله، همانند اغلب آثار زبان پهلوی، اسطوره‌ها و واقعیت‌های تاریخی درهم آمیخته شده‌اند.

جعل پانعربیسم و اصطلاح پارسیگ «وَر ئی تازیگان»

در بنده بیست و پنجم از این نوشته آمده است:

شَهْرِستانی هِیرْت، شابُهر ئی اَرْدَخْشِیران کَرد. اُ-ش مِهْرْزاد ئی هِیرْتْ مَرْزبان پَدْ وَرْ ئی تازیگان بِی گُمارد

ترجمه به فارسی نو از خود تورج دریایی آمده:

«شهرستان حیره را شاهپور پسر اردشیر ساخت و او مهرزادِ مرزبانِ حیره را بر حصار تازیان گمارد»

نخستین کسی که این اصطلاح را به دریاچه تازیان ترجمه کرده است، مارکوات بوده است. حال آنکه از روزگار آغازین اسلامی تا پایان دهه ۱۹۶۰ میلادی همواره این پهنه آبی «خليج الفارسي» یا «بحر الفارسي» یاد شده ست. نزد اروپاییان نیز تا سده شانزدهم به زبان لاتین «سینوس پرسیکوس» (لاتین: Sinus Persicus) شناخته می‌شده است. همچنین با نگرش به کهنترین سند خلیج فارس یعنی کتیبه داریوش بر کانال سوئز که این آب‌ها را «دریای پارسی» (پارسی باستان: 𐎭𐎼𐎹 𐎱𐎠𐎼𐎿𐎠 - draya Pārsā) خوانده؛ می‌توان پی‌برد که مارکوات در خوانش دچار اشتباه شده است. نیبرگ نیز به این اشتباه پی برده و بیان داشته که واژه «وَر» در زبان پارسی میانه به معنای «دیوار»، «برج و بارو» و «حصار» بوده است. احتمال بسیار بالا این همان سامانه دفاعی روزگار ساسانی است که اعراب آن را بانام «خندق السابور» می‌شناختند. این معنا را می‌توان در اوستایی «وَرَ» (اوستایی: 𐬬𐬀𐬭𐬀 - vara) و سنسکریت ودایی «وَلَه» (سانسکریت: वल - valá) یافت.

آوانگاری و حرفنگاری

↑ šahrestān ī Hērt, Šābuhr ī Ardaxšērān kard. u-š Mihrzād ī Hērt marzbān pad "War Ī Tāzīgān" bē gumārd.
↑ štr'st'n Y hyrt š'hpwhr Y 'lthšyl'n krt. AP-š mtrz't Y hyrt mlcp'n PWN "wl Y t'cyk'n" BRA gwm'lt.

پانویس

↑ Touraj Daryaee (April 7, 2008). «ŠAHRESTĀNĪHĀ Ī ĒRĀNŠAHR». Encyclopædia Iranica. دریافت‌شده در 10/4/2013.
↑ تورج دریایی، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ترجمه آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی، تهران، کتاب پارسه، 1392، ص 167.
↑ شهرستان‌های ایرانشهر (به فارسی میانه - انگلیسی - فارسی). به کوشش تورج دریایی.
↑ ایرانشهر، ص ۱۱
↑ تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ص ۳۶۴
↑ A Catalogue of the Provincial Capitals of Ērānshahr, Pahlavi Text, Version and Commentary, ed. G. Messina, Pontificio Istituto Biblico, 1931.
↑ Bosworth, The History of al-Tabarī, The Sāsānids, the Byzantines, the Lakmids, and Yemen, Vol. V, State University of New York Press, 1999.
↑ Nyberg, S. H. “Die sasanidische Westgrenze und ihr Veteidigung,” Septentrionalia et Orientalia: Studia Bernhardo karlgren, Stockholm, 1959, pp. 316-326.
↑ Bailey, H.W. Review of J. Markwart, A Catalogue of the Provincial Erānshahr, in The Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. VI, 1930-32, pp. 781-782.

منابع

مارکوارت، یوزف. ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس. تهران: انتشارات طهوری، ۱۳۸۳
تفضلی، احمد. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: انتشارات سخن، ۱۳۷۶

پیوند به بیرون

متن کامل نامه شهرستانهای ایرانشهر به خط و زبان پهلوی

[6] šahrestān ī Hērt, Šābuhr ī Ardaxšērān kard. u-š Mihrzād ī Hērt marzbān pad "War Ī Tāzīgān" bē gumārd.

[7] štr'st'n Y hyrt š'hpwhr Y 'lthšyl'n krt. AP-š mtrz't Y hyrt mlcp'n PWN "wl Y t'cyk'n" BRA gwm'lt.

[EI-SE-1] Touraj Daryaee (April 7, 2008). «ŠAHRESTĀNĪHĀ Ī ĒRĀNŠAHR». Encyclopædia Iranica. دریافت‌شده در 10/4/2013.

[2] تورج دریایی، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ترجمه آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی، تهران، کتاب پارسه، 1392، ص 167.

[:0-3] شهرستان‌های ایرانشهر (به فارسی میانه - انگلیسی - فارسی). به کوشش تورج دریایی.

[4] ایرانشهر، ص ۱۱

[5] تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ص ۳۶۴

[8] A Catalogue of the Provincial Capitals of Ērānshahr, Pahlavi Text, Version and Commentary, ed. G. Messina, Pontificio Istituto Biblico, 1931.

[9] Bosworth, The History of al-Tabarī, The Sāsānids, the Byzantines, the Lakmids, and Yemen, Vol. V, State University of New York Press, 1999.

[10] Nyberg, S. H. “Die sasanidische Westgrenze und ihr Veteidigung,” Septentrionalia et Orientalia: Studia Bernhardo karlgren, Stockholm, 1959, pp. 316-326.

[11] Bailey, H.W. Review of J. Markwart, A Catalogue of the Provincial Erānshahr, in The Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. VI, 1930-32, pp. 781-782.