زبان‌های آراواکی

آراواکی
آراواکی
مایپوری
پراکنش:	همه کشورهای آمریکای جنوبی به جز اکوادور، اروگوئه و شیلی، آمریکای مرکزی و کارائیب
تبار:	بزرگ‌آراواکی؟ آراواکی;
زیرگروه‌ها:	شمالی جنوبی
ایزو ۵–۶۳۹	awd
گلاتولوگ	araw1281
	زبان‌های آراواکی در آمریکای جنوبی

زبان‌های آراواکی یا مایپوری یکی از خانواده‌های زبانی جهان است که در میان مردم باستانی بومی جنوب آمریکا سخن گفته می‌شود. گروه‌هایی از گویشوران این زبان‌ها به آمریکای مرکزی و جزایر آنتیل بزرگ در کارائیب و باهاما در اقیانوس اطلس مهاجرت کردند. این زبان‌ها در میان همه کشورهای آمریکای جنوبی به جز اکوادور، اروگوئه و شیلی امروزی رایجند. این زبان بخشی از خانواده بزرگ‌تر و پیشنهادی بزرگ‌آراواکی است.

نام مایپوری توسط فیلیپو گیلیخ در سال ۱۷۸۲ پس از مشاهده زبان مایپوری در ونزوئلا، به خانواده داده شد. یک قرن بعد نام خانواده به آراواکی که از نظر فرهنگی زبان مهم‌تری بود، تغییر نام یافت. اصطلاح آراواکی تا زمانی که استفاده از آن توسط دانشمندان آمریکای شمالی برای اطلاق به خانواده پیشنهادی گسترده‌تر بزرگ‌آراواکی گسترش یافت، روی کار بود. در آن زمان نام مایپوری دوباره برای این خانواده احیا شد.

زبان‌ها

طبقه‌بندی زبان‌های مایپوری به دلیل انقراض تعداد زیادی از آن‌ها و مستندسازی‌های ضعیف، دشوار است. بسیاری از پژوهشگران در تقسیم مایپوری به شاخه‌های شمالی و جنوبی اتفاق نظر دارند، اما همه زبان‌ها را نمی‌توان در همین دو شاخه قرار داد. سه روش دسته‌بندی زیر توسط همه پذیرفته شده‌است:

تا-مایپوری = آراواکی کارائیبی / تا-آراواکی = مایپوری کارائیبی،
مایپوری آمازون شمالی = آراواکی آمازون شمالی = مایپوری سرزمینی،
مایپوری مرکزی = پارسی–شینگو = پارسی–وائورا

زبان گاریفونا یک زبان از خانواده زبانی آراواکی است.

واج‌شناسی

اگرچه تنوع زبانی زیادی در گونه‌های آراواکی یافت می‌شود اما طبق گفته آیخنوالد (۱۹۹۹) جدول‌های زیر ترکیب کلی از همخوان‌ها و واکه‌هایی است که به‌طور معمول در زبان‌های آراواکی یافت می‌شوند:

		لبی	دندانی	لثوی	تیغه‌ای-لثوی- کامی	نرم‌کامی	چاکنایی
انسدادی	واک‌دار	(b)	d			ɡ
	بی‌واک	p	t			k	(ʔ)
	بی‌واک حلقی	(pʰ)	(tʰ)			(kʰ)
انسایشی				ts	tʃ
سایشی		(ɸ)		s	ʃ		h
کناری					l
لرزشی					r
خیشومی		m		n	ɲ
نیم‌واکه		w			j

	پیشین	مرکزی	پسین
بلند	i i:	ɨ ɨ:	u u:
میانه		e e:
کوتاه		a a:

واژگان

لوکوتکا (۱۹۶۸) واژگان اساسی زیر را برای زبان‌های آراواکی ذکر کرده‌است.

زبان	شاخه	یک	دو	سه	سر	چشم	دست	پا
Amoishe	Lorenzo	pachía	epá	mapá	yo-ói	net	n-not
Guahibo	Guahibo	kaí	nahuaxu	akuoíebi	pe-matána	pe-wánto	pi-tahúto
Churuya	Guahibo	kai	kabale	omopesiva
Guayabero	Guahibo	kayen			magneten	buán	fuʔuten
Marawan	Marawan	paxa	tsálie	mpána	pi-tiui	pi-taibi	pu-aku
Caripurá	Marawan	pabere:	yaná	pána	i-tiuti	pi-taibi	pu-áko
Palicur	Marawan	phát	pitána	mpána	teuti	i-teibi	i-wak-ti
Aruan	Aruan	auseire	dekuráma	nkeduke	p-küue	pe-xinháku	pe-aynáu
Moríque	Moríque	akápastoi	shikará	shika-bená	p-dóko	p-dái	pi-ó
Chamicuro	Chamicuro	padláka	maʔa póxta	kídlko	o-káski	ax-chái	u-chíxpa
Waurá	Waurá	pauá	mepiáua	kamaukula	nu-teurzata	nu-titái	nu-kapi
Mehináku	Waurá	pauítsa	mepiáma	kamayukule	nu-tau	nu-titái	nu-kapu
Kustenau	Waurá	paúdza	mepiáma	kamaukula	nu-téu	nu-titái	ni-uríko
Yaulapíti	Waurá	pauá	purziñama	kamayunkula	nu-kurzyu	nu-ritä	nu-irika
Sarave	Paresí	atia	iñama	anahama	no-eve	no-he	aui-kachi
Paresí	Paresí	hatita	inamá	anamá	no-seurí	nu-dúse	nu-kau
Waimare	Paresí	hakida	hi:nama:	hanáma:	no-tse:ri	nu-zo:tse	nu-kahe
Chané	Chané
Guaná	Chané	posha	piá	mopoá	do-otí	u-ké	u-oú
Terena	Chané	paisuan	piá	mopuá	do-otí	u-né	u-oú
Quiniquinao	Apolista	poikuá	piá	mopuá	do-otí	u-nhé	w-oú
Lapachu	Apolista	eto	api	mopo	ya-tuni		hua-nia
Mojo	Mojo	ikapia	apisá	impúse	nu-xuti	yu-ki	nu-bupe
Baure	Mojo				ni-póã	i-kise	nu-ake
Pauna	Mojo					i-huike
Paicone	Mojo	ponotsiko	baniki		i-pe	ni-kis	i-vuaki
Ipurina	Ipurina	hatiká	ipíka	mapáka	i-kiwi	o-kí	oa-kutí
Campa	Preandine I	apáro	apíti	máhua	a-ito	a-oki	a-kó
Machiganga	Preandine I	pániro	api	mahuani	no-yito	no-ki	nä-ko
Chanchamayo	Preandine I		kipachi		nu-china	o-eki	a-eu
Quirineri	Preandine I	aparu	piti	mana	pi-hita	po-ke
Maneteneri	Preandine I
Piro	Preandine I	sape	epi	mapa	we-iwé	xali	hue-mio
Chontaquiro	Preandine I	suriti	apíri	nokiri	hue-xixua	we-ari	hua-mianuta
Inapari	Preandine II
Kushichineri	Preandine II	sátepia	hépi		u-shiwe	no-yate	nó-min
Cuniba	Preandine II				yi-hwö	wi-bere	wö-miu
Kanamaré	Preandine II	satibika	hepü	mapa	nu-xüi	nu-xü	nu-muyú
Huachipairi	Preandine II	ruña	gundupa			ya-kuk
Mashco	Preandine II	ruña	gundupa
Uainumá	Uainumá	apágeri	macháma	matsüke	ba-ita	no-tóhi	no-gápi
Mariaté	Uainumá	apakeri	mechema	atapo	no-bida	no-doi	no-ghapi
Jumana	Jumana	aphla	liágua	mabäʔagua	n-úla	un-ló	no-gabí
Passé	Jumana	apeala	pakéana	mapeana	ni-óla	chi-ló	nu-ghapóle
Cauishana	Cauishana	bälämo	mätalá	bämä bikaka	na-oá	nó-ló	na-gúbi
Yukúna	Yukúna	paxlúasa	hiamá	uesikiéle	nu-ilá	nux-lú	no-yola
Guarú	Yukúna	pagluachima	xeyama	uzíkele			yatela-chima
Resigaro	Resigaro	apa:hapené	eytza:mo	eitza:moapo	whe-bühe	wa-tnih	wa:-kí
Marawa	Marawa	ukvashumu	piá	ghebeñ	ni-siuy	na-kosi	no-kabesui
Araicú	Araicú	etetu	puyabana	mayba	ghi	no-ki	ni-kabu
Manáo	Manáo	panimu	piarukuma	pialukipaulo	nu-küuna	nu-kurika	nu-kaité
Cariay	Manáo	nyoi	püthairama	tükahui	nu-küuy	nu-kuniki	nu-ghai
Uirina	Uirina				shishi-kaba	na-kuke	li-kaue
Yabaána	Uirina				fuiu-dagu	ná-ui	nu-khapi
Anauya	Uirina	ahiari	mahoren	marahunaka	nun-huída	nau-hini	nun-kapi
Chiriána	Chiriána				nu-kiwída	nu-ái	nu-nái
Ipéca	Ipéca	apáda	yamada	madarida	nú-wida	nu-tí	nu-kápi
Payualiene	Ipéca	apádacha	yamáda	madalída	nu-wida	nu-thí	nu-kápí
Curipaco	Ipéca	ápe	yamáde	madálda	lyi-wida	nó-ti	h'no-kápi
Kárro	Ipéca	pádda	yamádda	madaridda	húida	nó-ti	no-kápi
Kapitémínaneí	Ipéca	aphépai	yamhépa	madelipa	ni-wirechipa	nú-ti	nu-kápi
Tariana	Tariana	páda	yamáite	mandalite	pax-huída	pa-tída	kopi-vana
Cauyari	Tariana				no-üte	no-tu	nu-kapi
Baré	Baré I	bakunákali	pekúname	klikúname	hua-dósie	hua-oíti	hua-kabi
Uarequena	Baré I	apáhesa	dauntása	nabaitalísa	nó-iua	nó-bui	no-kapi
Adzáneni	Baré I	apékutsa	dzámana	mandalípa	nu-wída	nu-thi	nu-kapi
Carútana	Baré I	aʔapetsa	ntsáme	mádali	nú-ita	nu-thi	no-kopü
Katapolítani	Baré I	apadátsa	dzamáta	mádali	ní-wida	au-thí	nu-kápi
Siusí	Baré II	apaíta	dzamá	mandalíapa	ni-uíta	nú-ti	nu-kapi
Moriwene	Baré II	apáda	zamáda	madálida	n-iwida	nu-thí	nu-kapi
Mapanai	Baré II	páda	dzamáda	madalída	ni-wída	nu-tí	nu-kápi
Hohodene	Baré II	apáda	dzamhépa	mandalhípa	hi-wída	nu-thi	nu-kápi
Máulieni	Baré II	apahede	dzamáde	madalíde	nhe-wída	nu-thi	nu-kápi
Achagua	Caquetio	abai	chamay	matavi	nú-rita	nu-tói	nu-kuhe
Piapoco	Caquetio	abéri	putsíba	maísiba	nú-wita	nu-tui	nu-kapi
Amarizana	Caquetio				nu-ita	no-tuy	nu-kagi
Maypure	Maypure	papeta	apanum	apekiva	nu-kibukú	nu-puriki	nu-kapi
Baníva	Baníva	peya:lo	ena:ba	yabébuli	no-bóhu	na-bólihi	na:-bipo
Yavitero	Baníva	hasiáua	tsináha		nu-síhu	na-hólitsi	no-kabuhi
Guinau	Guinau	abamédzya	abiamáka		in-chéue	na-uízyi	n-kábi
Wapishána	Central	bayadap	yaitam	dikinerda	aita-ma	ung-wawin	kai
Atorai	Central	petaghpa	pauitegh	ihikeitaub	uruei	na-win	un-kei
Mapidian	Mapidian	chioñi	asagu	dikiñerda	un-ku	un-oso	un-chigya
Mawakwa	Mapidian	apaura	woaraka	tamarsa	un-kaua	ng-oso	ng-nkowa
Goajira	Goajira	vane	piamu	apuni	ta-kí	tá-i	ta-xápki
Paraujano	Goajira	mánei	pími	apáni	tó-ki	tá-i	táp
Taino	Island	atu	bem		zimu	aku		u-gúti
T. Cusa	Island
Eyeri	Island	ata			de-sie	da-kosi	da-kan	da-kuti
Caliponau	Island	aban	biama		ishöké	áku	nu-kabo	nu-guti
Arawak West	Guiana	aba	biama		da-shi	da-kusi	ue-babuhu	da-kosai
Arawak East	Guiana				da-shi	da-kushi	da-kapo	da-kuti

زبان	شاخه	آب	آتش	خورشید	ذرت	خانه	خوک خرطوم‌دار	پرنده
Amoishe	Lorenzo	óñ	tsó	yumpór	trop	bakü	atók
Guahibo	Guahibo	méra	isóto	ikatia	hetsóto	bó	métsaha
Churuya	Guahibo	minta	ixito	mshaxaint	xesá
Guayabero	Guahibo	minta	giptan		hes	ba:h	mesa
Marawan	Marawan	uni	tiketi	kamui		paiti	oldogri
Caripurá	Marawan	one:	tiketí	kamuí	maikí	paití	arudeika
Palicur	Marawan	úne	tikéti	kamoí	mahikí	paitipin	aludpikli
Aruan	Aruan	unü	díha	hámo		údi	müle
Moríque	Moríque	ón	ashkómi	ñóki	náshi	anár	háwuits
Chamicuro	Chamicuro	uníxsa	káxchi	mosóxko	náchi	axkóchi	maxtódli
Waurá	Waurá	une	itséi	kame	máiki	pae	täme
Mehináku	Waurá	óne	tsé	kame	máiki	pai	täme
Kustenau	Waurá	one	tséi	xámi	maikí	pae	täme
Yaulapíti	Waurá	u	zyro	káme	máiki	pa	tsama
Sarave	Paresí	une	rikiai	káʔane	kozeheo		kuti
Paresí	Paresí	óni	irikati	kámai	kózoto	hati	kótui
Waimare	Paresí	uné	irigate	kamái	koze:to:	ha:tí	ko:tuí
Chané	Chané	úne	yuku		sopóro
Guaná	Chané	une	yukú	kaché	tsoporo	petí	kamó
Terena	Chané	une	yukú	kaché	soporó	ovongu	gamó
Quiniquinao	Apolista	uné	yukú	kadzyé	osopóro	péti
Lapachu	Apolista	chani	yuó	íti	tái	pina	yáma
Mojo	Mojo	uni	yuku	sáche	suru	nupena	samo
Baure	Mojo	ine	yaki	pari		sóhmo	choro
Pauna	Mojo	ené	yukĩ	sache		sese
Paicone	Mojo	ina	shaki	isésé	tiolo
Ipurina	Ipurina	wünü	chaminá	atokantí	kemi	aikó	kíamá
Campa	Preandine I	naña	chichi	tawánti	sínki	pangótsi	kemáli
Machiganga	Preandine I	nía	chichi	buriente	sinki	imbako	kemari
Chanchamayo	Preandine I	niya	paneni	pahuasi	siinki	panguchik
Quirineri	Preandine I	nixa	pishironta	shantoshi	shinki	pangocha
Maneteneri	Preandine I	húni	ashi	kashi	is		xama
Piro	Preandine I	une	chichi	kachi	sixi	panchi	siema
Chontaquiro	Preandine I	uné	chichi	kachi	sizyi	panchi	siemo
Inapari	Preandine II	uni	titi	takuati			chema
Kushichineri	Preandine II	une	titi	takachi	shihi	panti	sema
Cuniba	Preandine II	uné	titi	tʔkati	chihi	panti	hyema
Kanamaré	Preandine II	wenü		ghasirü	shishie	panichi	nuyeshuata
Huachipairi	Preandine II			tak	sinka
Mashco	Preandine II			ne	abati	kichäpo	siema
Uainumá	Uainumá	auni	icheba	ghamui	pexkia	panísi	äma
Mariaté	Uainumá	uni	ichepa	gamui	pékye	panisi	zema
Jumana	Jumana	uhú	oyé	sömanlú	irari	pana	zema
Passé	Jumana	oy	heghüe	aguma	niari	pána	séma
Cauishana	Cauishana	auví	ikiö	mawoaká	mási	banö	sema
Yukúna	Yukúna	úni	tsiá	kamú	kaéru	pási	emam
Guarú	Yukúna			kaʔamu
Resigaro	Resigaro	ho:ní	ketse	hahi	wehe:x		adno:hoki
Marawa	Marawa	uni	irisi	kumétu	uati	kakoaka	gama
Araicú	Araicú	uni	ighé	ghuma	mechi	peyʔ
Manáo	Manáo	unua	ghügati	gamuy	auati	nuanu	ghema
Cariay	Manáo	toni	apai	ghamui	yuanati	nuána	ghema
Uirina	Uirina	une	yishe	kamoé	auati	bakué	kamá
Yabaána	Uirina	úni	ikági
Anauya	Uirina	uni	ríkari	ahiri
Chiriána	Chiriána	úni	pái	áyer	makanáu	páinti	kéma
Ipéca	Ipéca	úni	tiyé	körzyi	kána	pánthi	hema
Payualiene	Ipéca	úni	tüye	hözi	kána	pánti	héma
Curipaco	Ipéca	óni	notapíkata	héri			héma
Kárro	Ipéca	óni	tie	hérsi
Kapitémínaneí	Ipéca	úuni	tíye	höri	kána	pánti	héma
Tariana	Tariana	úni	chiána	kéri	kána	pánishi	héma
Cauyari	Tariana	uni	hirari	eri		panetí	emá
Baré	Baré I	óni	gaméni	ghamú	makanashi	páni	tema
Uarequena	Baré I	óni	ixsíde	kamói	makanáshi	panízi	éma
Adzáneni	Baré I	úni	dzídze	gámui	kána	pánte	héma
Carútana	Baré I	úni	tídzye	kámui	makanáchi	pánishi	héma
Katapolítani	Baré I	úni	tídze	gamui	kána	pánti	héma
Siusí	Baré II	úni	tídze	gámui	kána	pánti	héma
Moriwene	Baré II	uni	tidzé	kamui	kána	pánti	héma
Mapanai	Baré II	úni	tiidzé	kamói	kána	panti	hema
Hohodene	Baré II	úni	tidze	kámui	kána	panti	héma
Máulieni	Baré II	úni	tídze	kámoi	kána	panítsi	héma
Achagua	Caquetio	uni	chichái	erri	kana	banísi	ema
Piapoco	Caquetio	úni	kichéi	éri	kanái	kapí	éma
Amarizana	Caquetio	sietai	eriepi	keybin		kaxü
Maypure	Maypure	ueni	kati	kamosi	dzyomuki	panití
Baníva	Baníva	wéni	a:shi	amo:shi	makanátsi	paníshi	e:ma
Yavitero	Baníva	wéni	káthi	kámothi	kána	fanisi	ema
Guinau	Guinau	úne	chéke	gamũhũ	yúnu	báni	zéma
Wapishána	Central	wéne	tiker	kamo	marik	kaburn	kudui
Atorai	Central	win	tikir	kamu
Mapidian	Mapidian	win	hikesia		mariki		kudui
Mawakwa	Mapidian	wune	chikasi	kamu
Goajira	Goajira	wuín	sikó	kakaí	máchi	míche	kama
Paraujano	Goajira	wín	chigigá	kakai	mái	xála
Taino	Island	ama	kuyo	boinial	maiz	bohio		bogiael
T. Cusa	Island			kochi	maysi	bohio		ipis
Eyeri	Island	oronuie	hiket	hadale	maurise	tuhonoko		narguti
Caliponau	Island	one	iléme	káshi		tuhonoko		narguti
Arawak West	Guiana	vuniabu	iki	hadali	marisi	bahü		kudibiu
Arawak East	Guiana	wúini	hikiki	hadali		baʔache

جستارهای وابسته

مردم آراواک

منابع

↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Arawakan". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
↑ Aikhenvald, Alexandra Y. (1999). The Arawak language family. In R. M. W. Dixon & A. Y. Aikhenvald (Eds.), The Amazonian languages. Cambridge: Cambridge University Press. شابک ‎۰−۵۲۱−۵۷۰۲۱−۲; شابک ‎۰−۵۲۱−۵۷۸۹۳−۰.
↑ Loukotka, Čestmír (1968). Classification of South American Indian languages. Los Angeles: UCLA Latin American Center.

پیوند به بیرون

[Glottolog-1] Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Arawakan". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

[2] Aikhenvald, Alexandra Y. (1999). The Arawak language family. In R. M. W. Dixon & A. Y. Aikhenvald (Eds.), The Amazonian languages. Cambridge: Cambridge University Press. شابک ‎۰−۵۲۱−۵۷۰۲۱−۲; شابک ‎۰−۵۲۱−۵۷۸۹۳−۰.

[Loukotka-3] Loukotka, Čestmír (1968). Classification of South American Indian languages. Los Angeles: UCLA Latin American Center.