تکوک
تکوک، مرغان‌صُراحی یا ریتون (به انگلیسی: Rhyton) (به یونانی: ῥυτόν با تلفظ روتون) ظرفهایی بودند که در دوران کهن به شکل جانوران ساخته می‌شدند. تکوک معمولاً ظرفی بود زرین یا آهنین به صورت گاو یا ماهی.
تکوک واژه‌ای است از پارسی میانه که امروزه به جز فارسی در زبان‌های ارمنی و گرجی هم به‌جا مانده‌است. یونانیان به آن ریتون گفته و هیتیها آن را بیبرو نامیده‌اند. در اعصار پیش و پس از تاریخ به جز در مراسم مذهبی و درباری، کاربرد دیگری نداشته و وسیله‌ای تجملی بوده‌است.
دسته‌بندی تکوک‌ها
ریتون‌ها بر حسب شکل ظاهری خود به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- تکوک‌هایی که ساغر آن‌ها با قسمت قدامی مجسمه زاویه قائمه می‌سازند.
- تکوک‌هایی که ساغر آن‌ها با انحنای ملایمی به شیر غران قسمت قدامی مجسمه متصل می‌شوند.
- تکوک‌هایی که ساغر آن‌ها مستقیماً بر سر یا گرده مجسمه نصب شده‌اند.
تاریخچه ریتون
تکوک یا ریتون زرین هخامنشی، موزه ملی ایران، بخش موزه ایران باستان
سابقه هنر ریتون‌سازی به هزاره چهارم قبل از میلاد یعنی به حدود ۶۰۰۰ سال قبل بازمی‌گردد. از هزاره چهارم پیش از میلاد تا قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد (۲۸۰۰ سال قبل) تعداد ناچیزی ریتون کشف شده‌است. در طول دوران حکومت مادها، هنر ریتون‌سازی پیشرفت بسیار کرد. این هنر در دوران هخامنشیان به اوج خود رسید.
یونانیان پس از پیروزی در جنگی با ایران، شمار بسیار زیادی از ظرف‌های زرین و سیمین ایران، از جمله تکوک‌های زیادی را با خود به غنیمت بردند. در آتن، ناگهان پس از جنگ با ایران تکوک‌های ایرانی بسیاری دیده می‌شود. ساخت این تکوک‌ها از سوی یونانیان تقلید شد و به یونانی ریتون نام گرفت.
تکوک‌های بسیاری در ایران از دوران مادها، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی به‌جا مانده‌است که در موزه‌های سراسر جهان موجودند. یکی از مهم‌ترین تکوک‌های در موزه‌ها، تکوکی است از یک ریخته‌گر زرتشتی به نام روزبه پسر افریدون پسر بزرین که در سال ۶۰۳ قمری ساخته شده‌است.
ریتون‌های مادی
اغلب ریتون‌های کشف شده که می‌توان با تقریب خوبی آن‌ها را به مادها نسبت داد، از نوع ریتون‌های گروه سوم هستند. در میان این ریتون‌ها، ریتون سفالی یافت شده در کلاردشت، اهمیت خاصی دارد. در این ریتون بخش ساغر از بدنه مجسمه جدا نبوده و مجسمه توخالی ساغر را نیز تشکیل می‌دهد.
ریتون‌های هخامنشی
ریتون‌ها در میان آثار هنری دوره هخامنشی، جایگاه خاصی دارند. ظرافت این ظروف در دوره هخامنشی، اوج هنر و در حقیقت نوعی افراط گرایی و تجمل پرستی را تداعی می‌کند. ریتون‌های هخامنشی عمدتاً ریشه در هنر ریتون‌سازی مادها داشته و کمتر از ریتون‌های اورارتویی، آشوری و سکایی اثر گرفته‌اند. ریتون هخامنشی اوج صنعت فلزکاری باستانی است و نمونه‌های آن در بسیاری از موزه‌های معتبر جهان یافت می‌شود.
پس از هخامنشیان
با آنکه اوج هنر تکوک‌سازی در ایران متعلق به دوران مادها و هخامنشیان است، اما پس از آنان نیز این هنر به حیات خود ادامه داد و حتی استفاده از تکوک تا قرن‌ها پس از حمله اعراب به ایران دوام یافت.
منابع
- ↑ لغت‌نامهٔ دهخدا بایگانی‌شده در ۱۴ فوریه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine، سرواژهٔ تکوک.
- ↑ ناطق، هما، در بزم حافظ خوش‌خوان، پاریس: انتشارات خاوران، ۱۳۸۳–۲۰۰۴، صص ۳۷۷–۳۹۲. شابک: ۲۹۱۲۴۹۰۵۴۹
- ↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی (۱۳۷۵)، «باستان‌شناسی و هنر ماد»، باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، عفاف، ص. ۷۸ تا ۸۱ و ۱۵۵
- ↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی (۱۳۷۵)، «باستان‌شناسی و هنر ماد»، باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، عفاف، ص. ۷۹ و ۸۰
- ↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی (۱۳۷۵)، «باستان‌شناسی و هنر ماد»، باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، عفاف، ص. ۸۰
- ↑ Bakker, Janine, Persian influence on Greece, in: Iran chamber society، بازدید: ژانویه ۲۰۰۹.
- ↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی (۱۳۷۵)، «باستان‌شناسی و هنر ماد»، باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، عفاف، ص. ۷۸ تا ۸۱
- ↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی (۱۳۷۵)، «باستان‌شناسی و هنر ماد»، باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، عفاف، ص. ۱۵۴ تا ۱۵۸