رضاقلی‌خان هدایت
رضاقلی‌خان هدایت طبرستانی (زادهٔ ۱۸ خرداد ۱۱۷۹ تهران [اصالتاً دیباجی از منطقه قدیم معروف به هزارجریب مازندران که در تقسیمات فعلی جزء شهرستان دامغان در استان سمنان می باشد] – درگذشتهٔ ۸ تیر ۱۲۵۰ تهران)، ادیب، شاعر و تذکره‌نویس سدهٔ سیزدهم هجری در ایران در دوران حکومت محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار بود. خاندان هدایت پور ساکن در شهر گتاب شهرستان بابل (استان مازندران) از تبار وی می‌باشند.
زندگی‌نامه
رضاقلی‌خان طبرستانی ملقب به لَلِه‌باشی در ۱۸ خرداد ۱۱۷۹ در تهران متولد شد. پدرش آقا محمّد طاهر طبرستانی از اعیان قریهٔ چارده هزارجریب (که امروزه تبدیل به شهردیباج در شهرستان دامغان شده‌است)، از ملازمان جعفر قلی خان قاجار و در زمان آقامحمدخان خزانه‌دار بود و در دوران فتحعلی‌شاه نیز این شغل را ادامه داد. رضاقلی خان در شیراز به تحصیل دانش پرداخت. وی از ابتدای جوانی شعر می‌سرود و «چاکر» تخلّص می‌کرد، پس از چندی تخلص خود را به دلیل یک رؤیا به «هدایت» تغییر داد. در سال ۱۲۴۵ قمری مورد توجه فتحعلی‌شاه قرارگرفت و به پاداش قصیده‌ای که در مدح شاه سروده بود لقبِ خانی و امیرالشعرایی گرفت. پس از فتحعلی‌شاه، به دربار محمدشاه راه یافت و با ماندن در تهران به تربیت شاهزاده عباس میرزای ثانی (ملک آرا)، فرزند محمدشاه مأمور شد و به واسطه این منصب به «لله باشی» شهرت یافت. پس از مرگ محمد شاه به دربار ناصرالدین‌شاه راه یافت و از طرف او به ریاست مدرسهٔ دارالفنون رسید. در سال ۱۲۶۷ قمری پس از پایان جنگ با ترکمانان ناحیهٔ سرخس، به دستور امیرکبیر به‌عنوان سفیر به خوارزم رفت. هدف مأموریت او که یک سال به طول انجامید، آگاهی‌یابی از اوضاع ماوراءالنهر از نظر سوق‌الجیشی، آزادی اسرای مسلمان و ممانعت از خرید و فروش آنان بود.
شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی ملقّب به درویش ناصر علی (۱۳۲۵–۱۲۶۴. ش) در کتاب شمس التواریخ در شرح احوال رضاقلی خان هدایت آورده‌است: «امیرالشّعرا رضاقلی خان هدایت؛ در وصفش نشاطی گفته»:
| تا که شعر ایجاد شد آمد دو شاعر در وجود | امرءالقیس از عرب خانِ هدایت از عجم |
کتاب ریاض العارفین و مجمع الفصحا و اصول الفصول او در جمع شعرا و عرفاً حقّی عظیم دارد. ارادت خدمت مست‌علیشاه شیروانی داشته و کتاب فرهنگ انجمن آرای او در بیان لغت فارسی بی‌نظیر است و سه مجلّد روضةالصفای ناصری از اوست. تولدش در طهران نیمهٔ محرم الحرام ۱۲۱۵ بوده و درگذشتش به طهران ماه ربیع‌الاول سال ۱۲۸۸ این بیت از اوست:
| با چنین آهوی مشگین که تو داری با خویش | پنجه در پنجهٔ شیران نر انداخته‌ای |
و نیز از اوست:
| در توبهٔ من از می سعی عجبی دارید | من توبه نخواهم کرد از من طلبی دارید» |
فرزندان
وی جد صادق هدایت می‌شد.
شجره‌نامه خاندان هدایت
| رضاقلی‌خان هدایت | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جعفرقلی نیرالملک | علی‌قلی مخبرالدوله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| سلیمان‌خان | رضاقلی‌خان نیرالملک | امیرلشگر کریم هدایت | هدایت‌قلی‌خان اعتضادالملک | دختر (نام؟) | مهدی‌قلی‌خان مخبرالسلطنه، نخست‌وزیر ایران | حسین‌قلی‌خان مخبرالدوله، وزیر پست و تلگراف | محمدقلی‌خان مخبرالملک، نمایندهٔ مجلس شورای ملی و وزیر دارایی | مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله، اولین رئیس مجلس شورای ملی ایران | زیبنده خانم | جوادخان سعدالدوله، نخست‌وزیر ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| زیورالملوک هدایت | غلامرضاخان مخبرالدوله | مصطفی‌قلی‌خان فهیم‌الدوله | حسن‌علی‌خان نصرالملک | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| سرلشکر عیسی هدایت | محمود هدایت | صادق هدایت | اخترالملوک | محمدعلی دولتشاهی | اشرف‌الملوک | ابراهیم جلالی | انورالملوک | سپهبد حاجعلی رزم‌آرا، نخست‌وزیر ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مهرانگیز دولتشاهی | بیژن جلالی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آثار
- مجمع الفصحاء
- ریاض العارفین
- فرهنگ انجمن‌آرای ناصری
- تاریخ روضه‌الصفای ناصری
- فهرس التواریخ
- سفارتنامهٔ خوارزم
- اجمل التواریخ
- مظاهر الانوار
- ریاض المحبین
- مدارج‌البلاغه (در علم بدیع)
- شمس الحقایق (برگزیده ای از قصاید و غزلیات مولانا)
- مفتاح‌الکنوز (در شرح اشعار خاقانی)
- سِتّهٔ ضروریّه (شامل شش منظومه که اثر مشهور گلستان ارم جزو آن است)
- نژادنامه (در مورد نسب نامهٔ شاهان ایرانی)
- لطایف المعارف
- مجمع الاسرار
- دلیل السالکین
- خردنامهٔ مظفری
- دیوان قصاید
- دیوان غزلیات
- کلیات اشعار هدایت
- ریاض العاشقین
- منشآت
- بیاض امیرالشعرا
- اصول الفصول فی حصول الوصول
- پرتوستان
- الوان النعم
جستارهای وابسته
- محمدقاسم غازی مازندرانی
- منصف شیرازی
منابع
- ↑ هدایت طبرستانی، رضا قلی خان (۱۳۸۲). مجمع الفصحا. ج. دوم بخش سوم صفحه ۱۷۸۹. به کوشش مظاهر مصفا. تهران: انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸۹۶۴۰۰۰۸۸۷۸۲.
- ↑ مجمع الفصحا، ج1، مقدمه
- ↑ https://www.cgie.org.ir/fa/news/84016
- ↑ شیخ اسدالله ایزدگشسب گلپایگانی (درویش ناصر علی)، شمس التّواریخ(شرح احوال فقها و حکما و عرفاً و شعرا و ادبا به انضمام مجموعه‌ای از اشعار)،انتشارات نقش جهان، تهران: 1345.
- ↑ url=http://www.mehrnameh.ir/article/1579/خاطراتِ-خانه‌ی-اعتضادالملک-آخرين-گفتگو-با-مهرانگيز-دولتشاهي-خواهرزاده‌ی-صادق-هدايت بایگانی‌شده در ۹ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۲۰ اکتبر ۲۰۱۹ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160309092111/http://www.mehrnameh.ir/article/1579/خاطراتِ-خانه‌ی-اعتضادالملک-آخرين-گفتگو-با-مهرانگيز-دولتشاهي-خواهرزاده‌ی-صادق-هدايت |archivedate=۹ مارس ۲۰۱۶ |dead-url=yes
- مدارج‌البلاغه در علم بدیع، نوشتهٔ رضاقلی‌خان هدایت، به‌کوشش حمید حسنی (با همکاری بهروز صفرزاده)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ اوّل، ۱۳۸۳، ص یازده ـ دوازده.
- لغت‌نامهٔ دهخدا
- Encyclopædia Iranica
- شناخت نامه ی هدایت، محمدابراهیم ایرج پور، نشریهٔ «آینه میراث»، بهار و تابستان ۱۳۸۹، شماره ۴۶.
| آثار رضاقلی‌خان هدایت |
|---|
| اصول‌الفصول | تاریخ روضه‌الصفای ناصری | دیوان غزلیات | دیوان قصاید | سِتّهٔ ضروریّه | فرهنگ انجمن‌آرای ناصری | فهرس‌التواریخ | مجمع‌الفصحاء | مدارج‌البلاغه در علم بدیع | مفتاح‌الکنوز در شرح اشعار خاقانی | نژادنامه | هدایت‌نامه | تذکره ریاض‌العارفین |