عباس میرزا ملک‌آرا

محمدشاه، پدر عباس میرزا، به همان اندازه که از مهدعلیا (مادر ناصرالدین شاه) بیزار بود، شیفتهٔ خدیجه کردستانی (مادر عباس میرزا) بود. پدر خدیجه با شیوخ نقشبندیه ارتباط داشت و دخترش را به توصیه پدر شیخ عبیدالله نهری به عقد شاه درآورده بود. با توجه به این موارد، مهد علیا، کینه عمیقی از این مادر و فرزند داشت. پس از مرگ محمد شاه، مادر عباس میرزا، اندیشناک بود که پسرش را به نیرنگ مهدعلیا مسموم گردانند. از این‌رو از کاردار سفارت انگلیس درخواست حمایت کرد. فرانت، کاردار سفارت، به او اطمینان داد که سفارت سلامت پسرش را تضمین می‌کند، و اگر لازم افتد مادر و فرزند را در سفارت پناه خواهد داد. فرانت هم‌چنین پیامی به مهد علیا فرستاد. در جواب آن نامه، مهدعلیا اطمینان داد که هیچ نیت بدی ندارد و نمی‌گذارد آزاری به او وارد آید و حتی جانب آن بانو را نگاه خواهد داشت.

در سال ۱۲۶۷ قمری (یک سال قبل از عزل امیرکبیر) به هنگام سفر به اصفهان، ناصرالدین‌شاه قصد نداشت عباس میرزا و مادر وی را همراه ببرد اما به اصرار امیرکبیر آنان همراه کاروان شدند. در هنگام بازگشت شاه عباس میرزا را حاکم قم نمود تا در حالتی تبعید گونه از پایتخت دور بماند. امیرکبیر فرمان شاه را نقض کرد و به آن‌ها دستور داد همراه کاروان شوند. شاه با امیرکبیر به منازعه برخاست و بر حکم خود اصرار کرد و در ضمن به امیرکبیر بی‌اعتماد شد. ابوالحسن غفاری (عموی کمال‌الملک) این ماجرا را در این پرده نقاشی که در اصل برای کتاب هزار و یک شب ترسیم شده، هارون الرشید را به شکل ناصرالدین‌شاه و جعفر برمکی را به شکل امیرکبیر در کنار جوانی که احتمالاً عباس میرزاست نقش کرده‌است که این نقاشی را می‌توان به هوشمندی و آینده‌نگری نقاش یا به بدخواهی و دشمنی او با امیرکبیر منتسب کرد.

پس از قتل امیرکبیر، مازبوری وزیر امور خارجه بریتانیا، نامهٔ عتاب‌آمیز و تندی خطاب به دولت ایران نوشت. در حاشیهٔ اصل یادداشت وزارت امور خارجه بریتانیا تصریح شده‌است: «این اعلام اخیر در برحذر داشتن دولت ایران از ارتکاب قتل‌های سیاسی، مربوط به احتمال کشتن عباس میرزای نایب السلطنه ملک‌آرا برادر ناصرالدین‌شاه بود».

جاستین شیل، وزیر مختار وقت بریتانیا در ایران، می‌نویسد: «در دربار چنین شایع شده‌است که دوّمین قربانی کینه‌توزی و انتقام‌جویی مادر شاه، همانا عباس میرزای نایب السلطنه برادر ناتنی ناصرالدین‌شاه است. به قراری که اطلاع یافتم شخص شاه هم در این دشمنی با مادرش شریک است. و نیز از منبع موثقی شنیدم که علت اصلی ناخشنودی شاه نسبت به مرحوم امیرنظام نیز جانبداری او از نایب السلطنه و مادرش بوده‌است…»

شیل، سپس در نامه‌ای خطاب به ناصرالدین‌شاه، می‌نویسد: «حکومت شهر قم که تبعیدگاه مغضوبان سیاسی به‌شمار می‌رود، شایسته مقام یگانه برادر پادشاه نیست، دولت ملکه انگلستان به سرنوشت و نیکبختی او علاقهٔ خاص دارد، باید به پایتخت برگردد و در سایه رأفت پادشاه به آسودگی زیست کند و از هر گزند و کینه‌ای در امان باشد. و این کیفیت را دولت انگلستان در اساس مناسبات خود با ایران منظور خواهد داشت.»

به هر حال رفتار دولت انگلستان در دل ناصرالدین شاه هراسی انداخت که از آن پس به‌طور علنی به قتل‌های سیاسی دست نزند.

• امانت، عباس (۱۳۸۴)، قبلهٔ عالم، تهران: کارنامه، شابک ۹۶۴-۴۳۱-۰۴۹-۷
• فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، چاپ هفتم، اسفندماه ۱۳۶۲، انتشارات خوارزمی.