دهستان زیبد

زیبَد به چم زیبا و زیبنده منطقه کوهستانی،ییلاقی و حاصلخیز در دامنه کوه است. این منطقه در سالهای پر آب علاوه بر محصولات سنتی برنج نیز کاشت و برداشت می شود آلوورا ، زرشک و سماق از تولیدات مهم این دهستان است. زیبد در روایت‌های شاهنامه فردوسی محل چند رویداد تاریخی است. برطبق شاهنامه، این روستا محل جنگ معروفی به نام جنگ دوازده‌رخ یا ۱۲ پهلوان بین ایران و توران بوده و کشته شدن یزدگرد سوم را نیز در این محل دانسته‌اند.. روستاهای مهم این دهستان: زیبد،سنو (گناباد)، کلات، ، روچی (گناباد) و سقی هستند. دهستان زیبد سال ۱۳۲۷ تصویب شده و مجدداً نیز در سال ۱۳۶۶ با تغییراتی مورد تصویب هیئت وزیران قرار گرفته‌است.

بخش غربی منطقه براکوه و دشت دهستان زیبد جزو مناطق حیات وحش حفاظت شده‌است. در این منطقه بز کوهی، قوچ، خرگوش، هوبره، انواع کبک و غزال و حیوانات درنده مانند شغال، گرگ و روباه وجود دارد قبلاً پلنگ، گور خر و گراز نیز در کوه زیبد وجود داشته‌است. نسل آهوی دشت دهستان زیبد تقریباً رو به انقراض رفته‌است.

.

۱۳۱ اثر از آثار تاریخی شهرستان گناباد در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و ۸۰ اثر دیگر نیز برای ثبت شناسایی شده‌است. از مهم‌ترین این آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. قنات قصبه فاصله تا مرکز دهستان زیبد ۲۴ کیلومتر.[۲]
2. قلعه زیبد
3. دشت ریواس زیبد.
4. درخت سرو زیبد
5. محوطه قلعه شهاب دو کیلومتری زیبد. نام دیگر این قلعه قلعه شاه‌نشین یا قلعه شهاب گبر است
6. درصوفه دو کیلومتری زیبد. گفته شده که مدفن پیران ویسه و یزدگرد سوم آخرین امپراتور ایران است. تا دوران قبل از انقلاب اسلامی ایران این محل مورد زیارت مردم بوده و در آن عَلَم پوشیده با پارچه های سیاه و سبز و قرمز و یک محوطه سنگچین دور علم وجود داشته است.مردم به این علم سنجاق و پارچه گره می زدند. این علم و محوطه در اوایل انقلاب تخریب شده است.
7. منطقه حفاظت شده حیات وحش دهستان زیبد (هلالی) یادوازده رخ
8. سرچشمه سنو فاصله تا زیبد دو کیلومتر
9. موزهٔ زعفران سنو (گناباد)
10. سر آسیاب سنو سه کیلومتری زیبد
11. چنارهای کهن کمچنار سه کیلومتری زیبد
12. مسجدجامع زیبد.سنگ نوشته مسجد نشان می دهد سال 1187 قمری تعمیر شده است
13. ارگ فرود
14. حمام کلات
15. چنار بزرگ و کهنسال روستای روچی (گناباد)
16. منطقهٔ تفریحی و آسیاب‌های آبی قدیمی روستای روچی (گناباد)
17. ریاب (گناباد) روستای گردشگری ریاب و آرامگاه خواجه منصور در ابتدای جاده زیبد قرار دارد.
18. قنات رهن، گناباد چاه مادره و سر شاخه اصلی این قنات در نزدیکی درخت سرو زیبد قرار دارد. فاصله ۱۸ کیلومتر تا زیبد.

براساس سرشماری سال ۱۳۸۵جمعیت روستای زیبد ۴۷۴۷نفر (۱۷۲۱خانوار) بوده‌است و جمعیت دهستان ۱۰ هزار نفر بوده‌است. با توجه به برگشت تعداد زیادی از اهالی این روستاها از شهرها به زادگاهشان جمعیت دهستان نسبت به 1385 نزدیک به دوبرابر شده است.

‌به مرکزیت زیبد مشتمل بر 112 روستا، مزرعه و مکان به اسامی زیر:

1. استادزری،
2. آغل سنگی، 3 - آنجد، 4 - انجیرمایگی، 5 - اَوِشک بالا، 6 - اوشکAVESHK

پایین، 7 - برگ‌ریزان، 8 - برنوک، 9 - به سقی، 10 - بیهود، 11 -‌تک توره، 12 - تک دشت، 13 - تک لون، 14 - تک نیستان، 15 - توقویی، 16 - جراح، 17 - چشمه جراج، 18 - چشمه شور، 19 - چشمه علی‌آباد، 20 -‌چشمه مقتول، 21 - چهاردانگ، 22 - حاجی‌آباد، 23 - حسن‌آباد، 24 - حسین اوزک، 25 - حصار سفلی، 26 - حصار علیا، 27 - حوض بالا، 28 - حوض‌بیگی، 29 - حوض دوفرسنگ، 30 - حوض ریواجی، 31 - حوض عباس، 32 - حوض مردنجان، 33 - حوض خانه دهان‌زو، 34 - خاتمه، 35 - خوش‌منزل، 36 - خونیک،

• 37 - درصوفه، 38 - دره انجیری، 39 - دره نهو، 40 - دندان رنج، 41 - دهنه، 42 - دهن‌دره،
• 43 - رزو رضویه،
• 44 - روچی،
• 45 - زیبد،46 - زیرجان(زیرگو)یا زیرکوه، 47 - سرآسیاب،
• 48 - سقی،
• 49 - سنو (گناباد)،

50 - سیاه سنگ، 51 - سیدآباد، 52 - سیگو، 53 - شپو، 54 - شوراب، 55 - شیرازآباد(شیرزاباد)، 56 -‌طاقیدر، 57 - عباس‌آباد، 58 - عباس‌آباد، 59 - علی‌آباد، 60 - علی‌آباد، 61 - فودنجان، 62 - قوامیه، 63 - کشدل، 64 - کلات، 65 - کلاته ابراهیم‌آباد، 66 -‌کلاته آخوند، 67 - کلاته آخوند، 68 - کلاته سید حسن ابراهیمی، 69 - کلاته بالا، 70 - کلاته با لا، 71 - کلاته بلاغ، 72 - کلاته بید، 73 - کلاته پلنگی، 74 -‌کلاته تنگل بیهود، 75 - کلاته توکل‌زاده، 76 - کلاته حاج سیدعلی، 77 - کلاته حاجی، 78 - کلاته حصار، 79 - کلاته ده مراد، 80 - کلاته رمضان، 81 - کلاته‌سیدعلی، 82 - کلاته شهاب، 83 - کلاته هزیز، 84 - کلاته علی‌آباد، 85 - کلاته غلامحسین، 86 - کلاته قربان، 87 - کلاته کربلایی مختار، 88 - کلاته‌کربلایی ملا، 89 - کلاته گل‌کن، 90 - کلاته محمد فتحعلی، 91 - کلاته محمودی، 92 - کلاته مخلدی، 93 - کلاته ملا، 94 - کلاته میر، 95 - کلاته میراحمد،96 - کلاته نو، 97 - کلاته نبوک، 98 - کلاته وروک، 99 - کم چنار، 100 - کم سرخ، 101 - گدار سلام، 102 - گن تبوک، 103 - گوهردشت، 104 - گورعلی‌مراد، 105 - محمدآباد سپاهی، 106 - محمدآباد لب رو، 107 - مزار تنگل، 108 - مزار گیسو، 109 - موسیرز(مَسیرَز)، 110 - نوده، 111 - نوده میر محراب، 112 -‌هروانج ‌تذکار - نام روستای ردیف 103 دهستان زیبد قبلاً رقاصان بوده که بر اساس این تصویب‌نامه به گوهردشت تغییر می‌یابد نام ردیف 43 نیز رزوو بوده که رضویه مکتوب می شود.

بلند ترین قله کوه زیبد کَلَه تیر ماهی یا قله تیرمهی 2557 متر از سطح دریابلندی دارد، و 431 متر بالاتر از تپه‌های زمین‌های اطراف [A]. عرض کوه در پایه 5.5 کیلومتر است. بالاترین نقطه نزدیک به زیبد قله سیاه کوه 2775 متر از سطح دریا بلندی دارد که در 17.7 کیلومتری جنوب شرقی کوه زیبد قرار دارد و سیاه کوه و یا کوه گناباد نامیده می شود. [۳]

سه اثر باستانی زیبد

بر اساس کتاب" گناباد پیر تاریخ" دکتر عباس زمانی زیبد دارای سه اثر کهن تاریخی است یکی از آنها قلعه داخل روستای زیبد است دومی قلعه شهاب یا قله شاه نشین و سومی در صوفه پیر و ایوان و محوطه پشت ایوان صوفه . قلعه زیبد بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی تاریخ کهنی دارد. ابتدا دیوار و حصار گلی داشته و سپس در دورهای پسین و احتمالا اواخر دوره ساسانی دیواری سنگی بر آن بنا کرده‌اند. در دوره حکومت داعیان اسماعیلی بر منطقه این قلعه محل زندگی نماینده والی طبس بوده‌است در دوره اسماعیلیان نیز در خراسان از سه قلعه نام برده‌اند زیبد- فورک - طبس. مرحوم دکتر زمانی در کتاب خود این قلعه را با قلعه فورگ مقایسه کرده‌است. با توجه به تاریخ شفاهی و نوشته های مکتوب در مورد جنگ نیزک ترخان با یزدگرد سوم، قلعه زیبد و یا قلعه شهاب برای مدتی محل اقامت آخرین پادشاه ساسانی یزدگرد سوم و محل جنگ فرستاده هپتالی ها (نیزک ترخان) و یزدگرد بوده‌است. همچنین نام زیبد در جنگ دوازده‌رخ شاهنامه بارها گفته شده‌است و محل جنگ ۱۲ رخ به نام سرپیوند و رزمگاه در نزدیک قلعه زیبد بوده‌است سپاه ایران به رهبری گودرز در مسیر خود بسوی مرو از فارس به این محل آمده و مدتی در این محل خیمه برپا کردند و گودرز فرمانده سپاه چهارم ایران در زیبد استقرار داشته‌است.

سه واقعه تاریخی قبل از اسلام برای این قلعه واقع شده‌است:.

1. جنگ دوازده‌رخ
2. جنگ نیزک ترخان و قتل یزدگرد سوم آخرین امپراتور ساسانی
3. اقامت بهرام چوبین در جنگ شاهبشاه

بر اساس تاریخ بلعمی، بهرام چوبین برای جنگ با شا بشاه در بلخ از مسیر اهواز. تبس، جنابذ (گناباد) به بلخ رفت. چون یکی از دو راه اصلی طبس به گناباد از کنار قلعه زیبد می‌گذشته است احتمال اقامت بهرام چوبین در این قلعه وجود دارد..

1. جنگ نیزک با یزگرد سوم. بر اساس متن عربی کتاب فتوح البلدان البلاذری ص ۴۴۳ یزدگرد پس از حمله اعراب به اصفهان، استخر فارس، کرمان و سیستان رفت و از آنجا به سوی خراسان و مرو عزیمت نمود ماهویه مرزبان ولایتمرو نیزک ترخان را به جنابذ (گنابد) به استقبال او فرستاد او مدتی نزدیزدگرد بود و از دختر شاه خواستگاری نمود. اینکار را بر شاه و درباریان سخت گران آمد که به جنگی خونین منجر شد و شاه در این جنگ کشته شد و اموال او غارت و خانواده اش اسیر شدند..

یک کارشناس ارشد باستان‌شناسی در مطالعه‌ای آزاد از این مکان تمدن این روستا را هم‌زمان با تمدن شهر سوخته و جیرفت دانسته است. در کوه‌های زرد (رزو) زیبد همچنین تابوت بزرگ سنگی مربوط به دفن مردگان گبر برجای مانده‌است. آثار گورستان زرتشتیان در کلاته شهاب و تنگل خاتمه در محلی به نام تشله رستم در سال‌های ۱۳۵۰–۱۳۵۴ به غارت رفته‌است اما کوزهای سفالی بزرگی از این گورستان نزد اهالی وجود دارد...

• نمونه‌هایی از شعرهای شاهنامه جنگ دوازده‌رخ که نام زیبد در آن آمده:

.

در صوفه پیر

ایوان تاق صوفه پیر

در روستای درصوفه در تنگل زیبد ایوان (طاق) صوفه پیر قرار دارد که شبیه به طاق بستان است اما فاقد نقوش حجاری است قبلاً در این مکان همانند امامزاده‌ها علم و کتل وجود داشته‌است و مردم مکان را مزار مقدس می‌شناختند. در آنجا دو درخت وجود دارد: یکی انجیر کوهی و دیگری تاقوک. در قدیم مردم آب چشمه این ایوان را بر چشم می‌ریختند و بر درخت تاقوک و انجیر و سرو پارچه و رووش (نخ پارچه‌ای)برای گره گشایی می‌بستند تا نذرشان برآورده شود و از چشم زخم در امان باشند... بنا به گفته شاهنامه کیخسرو از کشته شدن پیران بسیار غمگین شد و دستور داد با احترام کامل او را در بلندی کوه در ایوان دفن کنند.بر این اساس و بنا به روایت‌های شفاهی ایوان صوفه پیر را مدفن پیران ویسه می‌دانند.(روزنامه همشهری) در قسمت بالایی این کوه قبر پیران ویسه قرار داشته است که آثار سنگ چین های آن تا 50 سال قبل وجود داشته و در گزارش دکتر زمانی آمده است. ایوان صوفه که یک تاق بزرگ طبیعی بوده است برای بزرگداشت وی به شکل کنونی درآمده است و محوطه سازی شده است. پیران ویسه وزیر، سپهسالار، مشاور، فرمانروای ختن و بعد از افراسیاب بزرگترین شخصیت توران زمین است. صفاتی که فردوسی درباره ی وی برشمرده است عبارت از خردمندی، عاقبت اندیشی، چاره گری، شجاعت، تعصب ملی، وفاداری، صلح طلبی، نیروی زبان آوری، نیک بینی، نجات بخشی، مهربانی و مهمان نوازی بودند. کیخسرو از مرگ پیران سوگواری فراوان نمود و دستور داد او را در کوه زیبد دفن کنند و ایوانی برای او بسازند. ساخت این ایوان نمادی از دروازه بهشت بود به علت جنگ هایی که با فاصله کمی پس از این رویداد در این منطقه رخ داد ناتمام ماند.

1. چو پیران سپاه از کنابد براند * بروز اندرون روشنایی نماند

1. چو دانست گودرز کآمد سپاه * بزد کووس و آمد ز زیبد براه

1. ز کوه اندر آمد بهامون گذشت** کشیدند لشکر بران پهن دشت

1. ز زیبد همی تا کنابد سپاه * در و دشت ازیشان کبود و سیاه

1. ز کرد(گَرد) سپه روز روشن نماند * ز نیزه هوا جز بجوشن نماند

@وز آواز اسبان و گَرد سپاه* بشد روشنایی ز خورشید و ماه. گفتنی است در متون قدیمی شاهنامه حرف گ. پ . ژ نوشته نمیشده لذا گناباد بصورت کناباد نوشته شده است.

جستارهای وابسته

• دشت ریواس زیبد
• زیبد
• کاخک
• محوطه قلعه شهاب زیبَد
• کوه زیبد
• قلعه زیبد
• قهستان
• گناباد
• جنگ دوازده‌رخ
• کاریز زیبد
• درصوفه
• انجیرکوهی
• فهرست دهستانهای ایران

منابع

1. ↑ «دوازده رخ زیبد». مجله دریای پارس. دریافت‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶.
2. ↑ «دشت زیبد». مجله دریای پارس.
3. ↑ تعداد آثار ملی گناباد در وبگاه قنات قصبه
4. ↑ «درگاه ملی آمار ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۰.
5. ↑ سلطانحسین تابنده گنابادی. تاریخ و جغرافیای گناباد چاپ دوم ۱۳۷۹ شمسی، انتشارات حقیقت. تهران
6. ↑ [parssea.org/?p=8366 «زیبد»]. مجله دریای پارس. دریافت‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶.
7. ↑ تاریخ بلعمی ترجمه فارسی
8. ↑ فتوح البلدان البلاذری ص ۴۴۳ متن عربی
9. ↑ «DAVĀZDAH ROḴ». ENCYCLOPÆDIA IRANICA. دریافت‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶.
10. ↑ قنات میراث فرهنگی علمی ایرانیان، همایش ملی قنات، گناباد1383، دکترعجم.[۱] آفتاب
11. ↑ نشریه پنجره شماره خرداد 1392 آثار تاریخی زیبد گفتگو با دکتر محمد عجم
12. ↑ «جنگ دوازده رخ زیبد». دریافت‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶.
13. ↑ سه اثر تاریخی گناباد، دکتر زمانی

• مصوبه هیئت وزیران ، قانون تقسیمات کشوری، دهستان زیبد [۴]
• قنات میراث فرهنگی و علمی ایرانیان، همایش ملی قنات 1383، محمد عجم. گناباد [۵]
• «کاریز، ابتکار ایرانیان برای دست‌یابی به آب» مجله دریای پارس، کد1371 ،1383 محمد عجم، [parssea.org/?p=1371]
• ایرنا [۶]
• روزنامه شهر آرا،شماره 73526 ، نقش «عجم» بر نقشه [۷]
• آثار تاریخی زیبد به نقل از مجله فرهنگی دریای پارس، آبان 1391 شماره274 [parssea.org/?p=274]
• تاریخ تصویب: ۱۳۶۶/۰۴/۱۰ مصوبات هیئت وزیران. دوره ۶۶ شماره جلد نهم مصوبات [۸]
• سه اثر تاریخی گناباد، دکتر عباس زمانی، نشر مرندیز ۱۳۸۳ چاپ جدید 1399به کوشش ناصر زمانی
• [parssea.org/?p=5214 آیین‌های یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال. مجله دریای پارس بهمن 1394 شماره اینترنتی 5214]
• زمانی، عباس. سه اثر تاریخی زیبد. مجله بررسی‌های تاریخی، شماره ۴۱، مهر و آبان ۱۳۵۱ (۲۴ صفحه - از ۴۳ تا ۶۶)[۹]
• شاهنامه آنلاین. جنگ دوازده رخ/
• لباف خانیکی، رجبعلی. گناباد خاستگاه حماسه‌های پنهان. انتشارات مراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ خورشیدی
• روزنامه مردم سالاری، قنات گناباد میراث علمی و فرهنگی ایرانیان،محمد عجم 1394(ویژه نامه شماره ۴۴)
• خراسان روزنامه صبح ایران، مصاحبه با دکتر عجم ۲۹ بهمن ۱۳۹۴ شماره ۱۹۱۹۶
• روزنامه همشهری 25/02/1397، دومین همایش ۱۲ رخ در زیبد گناباد [۱۰]
• روزنامه عصر اقتصاد23/2/97 مشاور وزیر خارجه در دومین همایش ۱۲ رخ در زیبد گناباد از طرح های جذب جهانگرد خبر داد [۱۱] بایگانی‌شده در ۱۷ مه ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
• نسخه آنلاین کتاب تاریخ و جغرافیای گناباد، تابنده، سلطان‌حسین. تاریخ و جغرافی گناباد. انتشارات حقیقت، چاپ دوم، ۱۳۷۹ خورشیدی [۱۲]

نگارخانه

• کاریز زیبَد گناباد در بدترین دوره خشکسالی یک قرن اخیر

• کوه زیبَد گناباد

• فرولا یا کومای زیبد

• قلعه ۱۲رخ

• ایوان صوفه پیر

• کشتمان زعفران دهستان زیبد

• دشت ریواس

• زیبد گناباد

• مزار شهر کاخک

• قلعه ساسانی زیبد

• قلعه زیبد

• Zibad Castle

• کوه زیبَد

• شووچلگی یلدا در زیبد

• ساعت آبی سنجش زمان در کاریز زیبد گناباد
  

• آخرین میراب سنتی نگهبان ساعت آبی قدیمی زیبد.مرحوم حجی اسماعیل

• رُهام و بارمان

• لهاک و فرشیدورد

• اسارت افراسیاب نزد کیخسرو

• نبرد کیخسرو و افراسیاب

• چشم انداز دژ زیبَد

شهرستان گناباد
مرکز شهرستان	گناباد
بخش	مرکزی شهرها گناباد بیدخت روشناوند دهستان‌ها و روستاها حومه عزیزآباد باغ آسیا به‌آباد بیلند چاهک چاه روغنی چاه امین چاه بنیلی چاه مشاع مقیم‌آباد چاه مشاع شماره دو مارموهک عبدی چاه مشاع شماره یک مارکوهک صفری چاه سهراب معینی زاده چاه شماره ۵ مارکوهک چاه طاقی چاه ضیائی دلویی شهرک صنعتی گناباد کوره آجر فشاری هفمان حسین‌آباد کلاته کلوخ کلاته مسگرا کلاته نو شرکت آجر فشاری خارا خیبری مارکوهک مند نوده گناباد قنبرآباد قوژد رهن ریاب پس‌کلوت اروک اسوجدید برگز بالا برقیو بیمرغ چاه اسفونی چاه میغونی پایین چاه نمک چاه شیرین گیسور نوسازی حاجی‌آباد حصار حوض سرخ جعفرآباد کلاته مزار کوثر نوده پشتک رحمت‌آباد شوراب نوسازی سلطانیه توکل‌آباد کاخک شهرها کاخک دهستان‌ها و روستاها کاخک علی منصوری بخت‌آباد بالا بخت‌آباد پایین بنفش باقرآباد برجوک چرک‌آباد چشمه سفید دهنو دیسفان دوغ‌آباد فخ حسین‌آباد ایدو کبوترکوه کافه صالح‌آباد کج‌آباد کلاته میزاتقی کلاته نو کلاته شمس کلاته شیخی کلاته ولی کرشک خانیک خون‌آباد کسک کوه قلعه سفلی مه‌آباد علیا مهی‌آباد بالا مهی‌آباد پایین مرغداری بسکابادی مرغش مغاث میمند ملاآباد نجم‌آباد نهجز پایین استاد پچک پای گدار قلعه‌سفید سفلی رزگ رضو سفلی سارنگ سفلی سنجتک شاهراه شمس‌آباد ششک تک میدان تک بنستان تکزو ترنج پایین زقیچ زیروک صالح‌آباد دهستان زیبد بیهود چاه انصاری درصوفه فودنجان گنبتوک هراونج کلات کلاته علی‌آباد کلاته سیدعلی کلاته شهاب خاتومه محمدآباد لب‌رود موسیرز نوده میرمحراب گوهردشت رضویه روچی سنو سقی سرآسیاب شیرازآباد زیبد زیرجان