خیام‌خوانی

خیام‌خوانی، خیامی یا رباعی‌خوانی، سبک خاص و متمایز آواز خواندن رباعی بخصوص رباعیات خیام است که ممکن است با اشعاری دیگر و همنوایی بعضی سازها همراه باشد. در ابتدا حکیم عمر را به جای خیام، خیامی میخوانده‌اند.

خیامی جزئی از موسیقی محفلی و خصوصی بندر بوشهر است، که در موسیقی نواحی و کارگان(رپرتوار) موسیقی ردیفی ایران منحصربه‌فرد است، با یزله‌خوانی، که از فرم‌های کهن موسیقی بوشهر است، همراهی میشود.

این گونه‌ی اجرایی متاثر از موسیقی ردیف ایرانی که سازهای اصلی آن ضرب و نی جفتی(سازهای محلی جنوب ایران) یا فلوت همراه با دم‌گرفتن متمادی حاضران است، بیشتر در مایه بیات ترک اجرا میشود اما از آواز دشتی یا گوشه عراق آواز افشاری نیز برای اجرای آن بهره میگیرند.

محفل خیامی با آواز(موسیقی ملودیک با متر آزاد) شروع می‌شود، که اغلب اشعاری از حافظ را برای این مقدمه انتخاب می‌کنند، و سپس با حفظ مایه ی آواز و ورود به ریتمی نزدیک به شش هشتم با دم گرفتن حاضرین و همراهی سازهای ضربی برجسته و هیجان انگیزتر میشود. اگر از آواز دشتی برای اجرا استفاده شود، آواز ابتدایی آن با تکنوازی یک ملودی اصیل به نام حاجیونی(حاجیانی) شروع میشود و سپس آواز رباعی‌خوان شروع شده و بعد به مرحله اجرای ریتمیک میرسند. در بخش ریتمیک اجرا هنگامی که رباعی یا یزله خوانده نمیشود ملودی دیگری به نام شکی نواخته میشود.

همراهی حاضران تنها به صورت دم گرفتن نیست بلکه در بین رباعیاتی که خوانده میشود بصورت دوره‌ای یزله خوانده میشود و آنها پاسخ یزله های یزله‌خوان را میدهند. کارکرد یزله در خیامی بسیارمهم است زیرا به خواننده و نوازنده ساز بادی اجازه نفس گرفتن میدهد و همچنین مشارکت حاضران به دلیل پاسخ همگانی آنها به یزله خوان و تغییر ریتم و تندا باعث تهییج فضا شده و انرژی آنها را نیز بالا میبرد. به بیان ساده تر پس از اجرای چندین رباعی یزله خوانده میشود و دوباره رباعی میخوانند. برای مثال:

یزله‌خوان: دیگه ناشم(نمیروم)/حاضران: به کعله(قلعه)

نه نمیشُم/به کعله

را[ه]ش دورِن/به کعله

اُووِش(آبش) شورِن/به کعله

البته همه یزله ها لزوما دارای پاسخ نیستند:

نَگله(بسته) نگله جنس اُوردُم

دَسِ دِی(مادر، مامان، ننه) سَکو(سکینه) سپردم

غارتش کِرد، بُچِ(بچه) عامو(عمو)ش

بردش وِلات(روستا) خالو(دایی)ش