حبل‌المتین (نشریه)
حَبلُ‌المـَتین (به معنی رشته و ریسمان استوار که اشاره‌ای به سوره آل عمران آیه ۱۰۳ دارد)، نام نشریه‌ای بود که در دوران قبل و بعد از جنبش مشروطه در کلکته و تهران منتشر می‌گردید. مقالات این نشریه به همراه ۵ نشریه دیگر دوران مشروطیت (ندای وطن، صبح صادق، مجلس، مساوات، صوراسرافیل) نقش مهمی در بیداری افکار مردم و ترویج اندیشه آزادی‌خواهی و مشروطه‌طلبی داشت. مدیریت آن برعهدۀ سیدجلال‌الدین کاشانی، متخلص به «ادیب» و ملقب به «مؤیدالاسلام» بود.
حبل‌المتین در کلکته
هفته‌نامهٔ حبل‌المتین از ۱۹ دسامبر ۱۸۹۳ تا ۹ دسامبر ۱۹۳۰ (۲۸ آذر ۱۲۷۲ تا ۱۸ آذر ۱۳۰۹ شمسی)، با چندین نوبت وقفه، در کلکته توسط سیدجلال‌الدین مؤیدالاسلام کاشانی منتشر می‌شد. از هفتمین سال انتشار، عبارت «مقدس» به عنوان حبل‌المتین اضافه شد. مؤیدالاسلام در آخرین دههٔ زندگی خود نابینا شد و به همین خاطر مدیریت نشریه را به دخترش فخرالسلطان سپرد که با امضای ف.س.مؤیدزاده و عنوان «دبیرثانی» نشریه را اداره می‌کرد. فخرالسلطان مدتی بعد از سمت خود کناره‌گیری کرد و نام مؤیدالاسلام را دوباره در سرلوحۀ نشریه آوردند. نخستین «منتظم اداره» (مدیر داخلی) و «دبیر ثانی» پیش از فخرالسلطان، آقامحمدجواد شیرازی بود. در اوایل انتشار حبل‌المتین، سیدحسن (برادر مؤیدالاسلام) و در سال‌های پایانی، علی‌اصغر رحیم‌زاده صفوی از دست‌اندرکاران اصلی نشریه بودند. حبل‌المتین به بسیارى از نقاط جهان از جمله ایران، اروپا، عراق (نجف)، عثمانى، افغانستان، مصر، چین، برمه، روسیه، و تركستان فرستاده می‌شد. توزیع گستردۀ حبل‌المتین با كمک مالى زین‌العابدین تقی‌یف (بازرگان ایرانی مقیم بادکوبه) ممکن می‌شد. حبل‌المتین ده سال به رایگان میان روحانیان نجف و ایران و روشنفكران توزیع می‌شد. برخی از مراجع تقلید مانند حاج محمدحسن ممقانی، مقلدان خود را به خواندن حبل‌المتین تشویق می‌کردند.
دوران طولانی انتشار حبل‌المتین را می‌توان بر اساس سیاستی که نشریه پیش می‌گرفت، به ۵ دوره تقسیم کرد.
در دورۀ اول، طی سال‌های اول تا پنجم (۱۸۹۳ تا ۱۸۹۹ میلادی)، حبل‌المتین از نظر شیوۀ نگارش و صفحه‌آرایی به روزنامه‌های فارسی که در هند منتشر می‌شدند شباهت داشت، و از سوی دیگر مانند روزنامه‌های ایران دچار خودسانسوری بود. در سال ۱۸۹۷ میلادی، سیدجلال‌الدین کاشانی به عنوان ناشر حبل‌المتین، مشمول مستمری سالانه از سوی مظفرالدین‌شاه شد و سال بعد لقب مؤیدالاسلام را از طرف دولت ایران دریافت کرد.
در دورۀ دوم، از سال ۱۸۹۸ تا ۱۹۰۶ یعنی سال صدور فرمان مشروطیت، حبل‌المتین گرایش پان‌اسلامیستی پیدا کرد و به انتقاد ملایم از وضع اقتصادی و سیاسی ایران می‌پرداخت. در سال ۱۹۰۰ میلادی، سلسله مقالاتی به قلم شیخ یحیی کاشانی در حبل‌المتین منتشر شد که صدراعظم وقت ایران، میرزا علی‌اصغر اتابک، را به‌تندی مورد انتقاد قرار می‌داد. پس از آن، میرزا علی‌اصغر اتابک ورود و توزیع کلیۀ نشریاتی را که در خارج از کشور منتشر می‌شدند ممنوع کرد، از جمله حبل‌المتین. این ممنوعیت تا سال ۱۹۰۲ ادامه داشت و پس از صدراعظم‌شدن عبدالمجید میرزا عین‌الدوله، که اتفاقا مورد حمایت حبل‌المتین بود، این ممنوعیت لغو شد.
در دورۀ سوم، از سال ۱۹۰۶ تا ۱۹۰۹ یعنی سال خلع محمدعلی‌شاه از سلطنت، حبل‌المتین نقش فعال و چشمگیری در تنویر افکار عمومی در ایران داشت و در مقابله با حامیان احیای پادشاهی مطلقه در ایران نیز نقش میانه‌روی در پیش گرفت. حبل‌المتین یکی از منابع مهم تاریخ انقلاب مشروطه محسوب می‌شود. این نشریه در سال‌های بعد هم از احترام عمومی برخوردار بود اما هیچگاه به اندازۀ این مقطع اثرگذار نبود. علیرغم گرایش اسلامی حبل‌المتین، این نشریه ابایی از انتقاد علیه تعصب مذهبی نداشت و به‌خصوص تعصب شیخ فضل‌الله نوری و هواداران او در جریان انقلاب مشروطه را به باد انتقاد می‌گرفت.
در دورۀ چهارم که از زمان پیروری مشروطه‌خواهان در ۱۹۰۹ و پایان استبداد صغیر تا کودتای اسفند ۱۲۹۹ ادامه داشت، حبل‌المتین هوادار اصلاحات بود. این نشریه، نقش فعالی در بازتاب اندیشه‌های مشروطه‌خواهان و رویدادهای ایران و واکنش به اقدامات بیگانگان برعهده گرفت و مورد استناد روزنامه‌ها و محافل سیاسی غیرایرانی بود. حبل‌المتین در جریان جنگ جهانی اول، برخلاف افکار عمومی در ایران، به حمایت از نیروهای متفقین و مخالفت با قدرت‌های مرکز می‌پرداخت.
در دورۀ پنجم، از ۱۹۲۱ تا ۱۹۳۰ (سال تعطیلی حبل‌المتین)، در حبل‌المتین بر لزوم نوسازی ایران تاکید و از شخص رضاخان سردارسپه و کابینه‌های بعد از کودتای اسفند ۱۲۹۹ حمایت می‌شد. به دستور رضاخان، دولت ایران به نشریۀ حبل‌المتین کمک مالی می‌کرد. در مقاله‌ای با عنوان «لزوم جمهوریت و تفکیک قوای روحانی در ایران» که در چندین شمارۀ حبل‌المتین از ۶ اکتبر تا ۳ نوامبر ۱۹۲۴ منتشر شد، این نشریه از تلاش ناموفق سردارسپه برای ایجاد جمهوری در ایران حمایت کرد.طی این دوره از انتشار حبل‌المتین، پادشاه حاکم (به استثنای محمدعلی‌شاه)، صدراعظم‌ها و مقامات ارشد کشور همواره بازتاب مثبتی در نشریه داشتند. همین امر موجب برانگیختن انتقاد احمد کسروی شد که مؤیدالاسلام را به چاپلوسی به‌خاطر منفعت شخصی متهم می‌کرد. در حبل‌المتین به‌خصوص از عبدالمجید میرزا عین‌الدوله تجلیل می‌شد و مردم به خاطر واقعۀ مسجد شاه (تهران) (که نهایتا منجر به انقلاب مشروطه شد) مورد انتقاد بودند.
برخی، بر اساس حمایت ضمنی حبل‌المتین از سیاست‌های بریتانیا در شرق، این نشریه را تحت نفوذ دولت بریتانیا در هند دانسته‌اند. اما در واقع، حبل‌المتین نه طرفدار بریتانیا بلکه مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود. این امر با تصمیماتی که مقامات بریتانیا در هند علیه مؤیدالاسلام و روزنامه‌های او گرفتند تایید می‌شود، از جمله یکی از این تصمیمات که منجر به تعلیق انتشار حبل‌المتین در سال‌های ۱۹۱۶ و ۱۹۱۷ شد. علاوه بر این، قرارداد ۱۹۰۷ در مجموعه‌ای از مقالات حبل‌المتین به تندی محکوم و دولت بریتانیا «دشمن تمدن و عدالت» نامیده شد.
موفقیت مؤیدالاسلام کاشانی در انتشار حبل‌المتین باعث شد او دست به انتشار نشریات دیگری از جمله مفتاح‌الظفر، آزاد، تمدن (به زبان فارسی)، کلکته (به زبان اردو)، مُلک و ملت (به زبان انگلیسی)، و نسخۀ اردوی حبل‌المتین روی بیاورد. انتشار این نشریات تا زمانی ادامه یافت که مقامات بریتانیا در هند آنها را تحمل می‌کردند.
روزنامۀ حبل‌المتین در تهران و رشت
آزادی مطبوعات پس از پیروزی انقلاب مشروطه در ایران، باعث شد مدیریت حبل‌المتین تصمیم به انتشار روزنامه‌ای در تهران بگیرد. علت دیگر تصمیم آنها این بود که حبل‌المتین چاپ کلکته حدودا یک ماه بعد از انتشار به تهران می‌رسید و به دلیل کثرت روزنامه‌ها در این دوره، بخش زیادی از محبوبیتش را در ایران از دست داده بود. انتشار روزنامۀ حبل‌المتین تهران برعهدۀ برادر کوچک‌تر مؤیدالاسلام کاشانی یعنی سیدحسن کاشانی (معروف به سیدحسن حبل‌المتین) بود که در کلکته و حین همکاری با برادرش در انتشار نشریات مفتاح‌الظفر و آزاد، روزنامه‌نگاری را آموخته بود. به‌علاوه، سیدحسن کاشانی شرایط ایران را بهتر از برادرش می‌شناخت و در سیاست فعال بود. سیدحسن در سال ۱۹۰۱ به عنوان یکی از اعضای انجمن مخفی که شب‌نامه‌ای در انتقاد از میرزا علی‌اصغر اتابک منتشر کرده بود، دو سال به زندان افتاده بود.
روزنامۀ حبل‌المتین، ابتدا در تهران و مدتی در رشت، شش روز در هفته منتشر می‌شد. اولین شمارۀ آن در ۲۸ آوریل ۱۹۰۷ و آخرین شمارۀ آن در ۳۱ ژوئیه ۱۹۰۹ منتشر شد. از شمارۀ ۲۰ به بعد، نام شیخ یحیی کاشانی (روزنامه‌نگار مشهوری که بعدا سردبیر روزنامه‌های «مجلس» و «ایران» شد و نشریۀ «ایران امروز» را منتشر کرد) به عنوان سردبیر روزنامۀ حبل‌المتین ذکر می‌شد. سیدحسن کاشانی که طرفدار فعال جنبش مشروطه بود، در یکی از شماره‌های حبل‌المتین به تاریخ ۱۶ مه ۱۹۰۷، ترجمۀ فارسی یکی از مقالات سید جمال‌الدین اسدآبادی را منتشر کرد که در آن از مشارکت فعالانه علما در سیاست حمایت شده بود.
با شدت‌گرفتن درگیری‌ها میان مشروطه‌خواهان و طرفداران محمدعلی‌شاه، سیدحسن کاشانی به عنوان یکی از کسانی که محمدعلی‌شاه خواستار تبعید آنها شده نام برده شد. پس از به‌توپ بستن مجلس توسط محمدعلی‌شاه، سیدحسن به سفارت بریتانیا پناهنده شد و نهایتا به قفقاز گریخت. مدتی بعد از قفقاز به رشت رفت و در آنجا انتشار روزنامۀ حبل‌المتین را در مارس ۱۹۰۹ از سر گرفت. حبل‌المتین رشت در چاپخانۀ عروة‌الوثقی و با پشتیبانی مالی فتح‌الله خان اکبر (سردار منصور رشتی) به چاپ می‌رسید. پس از فتح تهران و خلع محمدعلی‌شاه از سلطنت، سیدحسن به تهران بازگشت و بار دیگر انتشار حبل‌المتین در تهران را آغاز کرد.
روزنامۀ حبل‌المتین، نشریه‌ای لیبرال، اصلاح‌طلب و میهن‌پرست بود که اخبار روز و مقالات سیاسی منتشر می‌کرد. این روزنامه ۴ بار از سوی مقامات ایران توقیف شد. اولین توقیف در ژوئن ۱۹۰۷ (شمارۀ ۷۳)، به دلیل حملات روزنامه به سیاست‌های روسیه در ایران روی داد. به نشان همبستگی علیه توقیف این روزنامه، تمامی روزنامه‌ها و چاپخانه‌ها اعتصاب کردند. پس از چهار روز و با پرداخت جریمه، روزنامه مجددا اجازۀ انتشار یافت. دومین توقیف در اکتبر ۱۹۰۷ بود که علت آن تاکنون مشخص نشده است. سومین توقیف به علت حملۀ روزنامه به دو رهبر مذهبی ضدمشروطه یعنی شیخ فضل‌الله نوری و ملامحمد آملی بود (شمارۀ ۱۹۰، مورخ ۲۶ دسامبر ۱۹۰۷). چهارمین توقیف، پس از احیای دولت مشروطه و به دلیل انتشار مقاله‌ای در ۳۱ ژوئیه ۱۹۰۹ بود با عنوان «اذا فسد العالم، فسد العالم» (نوشتۀ سیدنورالدین خرقانی). در این مقاله، اعراب با عبارات تحقیرآمیزی توصیف شده بودند و با اشاره به اعدام شیخ فضل‌الله نوری، به شدت از مذهب و برخی علما انتقاد شده بود، به خصوص از ملاقربانعلی زنجانی. این بار توقیف روزنامه دائمی شد و دادگاه سیدحسن کاشانی را به ۲۳ ماه حبس و ۲۵۰ تومان جریمه محکوم کرد؛ اما او به زندان نیفتاد و فقط مدت کوتاهی در بازداشت بود. در نهایت، دادگاه تجدیدنظر سیدحسن را از تمامی اتهامات تبرئه کرد. سیدحسن پس از آن دیگر تلاشی برای انتشار روزنامه نکرد و مدت کوتاهی پس از آن درگذشت.
آرشیو روزنامۀ حبل‌المتین تهران در اغلب کتابخانه‌های ایران و کتابخانه‌های مربوط به مطالعات ایران‌شناسی در خارج از کشور موجود است. کامل‌ترین آرشیو در اختیار کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانۀ مجلس است. برخی از شماره‌های حبل‌المتین رشت در کتابخانۀ دانشگاه کمبریج موجود است.
پیوند به بیرون
نسخه آنلاین: Ḥabl al-matīn
جستارهای وابسته
رساله یک کلمه
روزنامه قانون
روزنامه ثریا
کتاب احمد
سیاحتنامه ابراهیم بیگ
منابع
- صالحی، نصراله؛ و گلبن، محمد. ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد مشروطیت، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ۱۳۸۳.
- ملک‌زاده، مهدی.تاریخ مشروطیت ایران انتشارات علمی تهران ۱۳۶۳.
- شریف کاشانی، محمد مهدی. واقعات اتفاقیه در روزگار به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان چاپ اول ۱۳۶۲ نشر تاریخ ایران