کهنه‌گرگانج
کُهنه‌گُرگانج (کُهنه‌اورگَنج — جُرجانیّه) که در گذشته آن را به فارسی گرگانج به عربی جرجانیه و به ترکی اورگنج می‌نامیدند، نام شهری باستانی در شمال شرقی کشور کنونی ترکمنستان و در جنوب مرز ازبکستان است، که امروزه سی‌هزار نفر جمعیت دارد.
کهنه‌گرگانج | |
مقبره سلطان تکش در کهنه‌گرگانج | |
| نام دیگر | گرگانج قدیم جُرجانیّه |
|---|---|
| موقعیت | ولایت داش‌اغوز، ترکمنستان |
| مختصات | ۴۲°۲۰′ شمالی ۵۹°۰۹′ شرقی / ۴۲٫۳۳۳°شمالی ۵۹٫۱۵۰°شرقی |
| نوع | Settlement |
| تاریخ | |
| دوره‌ها | خوارزمشاهیان |
| فرهنگ‌ها | خوارزم |
| اطلاعات بیشتر | |
| وضعیت | مخروبه |
| نام رسمی | کهنه-گرگانج |
| گونه | فرهنگی |
| معیار | ii, iii |
| تاریخ ثبت | 2005 (29th session) |
| شماره ثبت | 1199 |
| Region | میراث جهانی قاره‌های آسیا و استرالیا |
مردم خوارزم و گرگانج (کهنه‌گرگانج امروزی) از نژاد ایرانی و زبانشان تا پیش از سدهٔ ۱۳ میلادی زبان خوارزمی از زبان‌های ایرانی بوده است که به زبان ایرانی سغدی بسیار نزدیک است. پس از سدهٔ ۱۳ میلادی، رفته‌رفته این زبان با گویش‌های خاصی از ترکی و فارسی (از زبان‌های ایرانی) جایگزین می‌شود.
تاریخچه
این شهر در آغاز گرگانج نام داشته است. شهر گرگانج در زمان پادشاهی سلطان محمد خوارزمشاه مرکز سرزمین خوارزم و پایتخت خوارزمشاهیان بود. رود آمودریا از کنار این شهر می‌گذشت. این شهر بزرگ‌ترین شهر در سر راه ابریشم بود. یافته‌های باستان‌شناسی در این جا نشانه‌هایی از زمان هخامنشیان به‌دست می‌دهد. روزگار زرین این شهر در سده‌های ۱۲ و ۱۳ میلادی بوده‌است چه که پس از بخارا این شهر پرآوازه‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر آسیای میانه در آن زمان بوده‌است.
رشیدالدین وطواط، ادیب معروف ادبیات فارسی و عربی که در زمان خوارزمشاهیان می‌زیست، بیشتر عمر خود را در این شهر گذرانید.
در سال ۶۱۶ هجری قمری، کمی قبل از هجوم چنگیز بدان شهر، یاقوت حموی جرجانیه را دیده و آن را گرگانج (کهنه‌گرگانج امروزی) خوانده‌است. او که سفرهای بسیاری به شهرهای گوناگون جهان آن روز داشته دربارهٔ شهر گرگانج (کهنه‌گرگانج امروزی) گوید:
شهری از آن مهمتر و پرثروت‌تر و نیکوتر ندیده‌ام.
در ۶۱۷ ه ق چنگیز خان مغول بدین شهر تاخت، محاصرهٔ این شهر ۴ ماه از ذیقعدهٔ ۶۱۷ تا صفر ۶۱۸ به طول انجامید. وی کشتار خونینی به راه انداخت و شهر را با خاک یکسان ساخت.
لغتنامهٔ دهخدا در سرواژهٔ گرگانج می‌نویسد:
در فتنه ٔ چنگیزخان به‌دست سپاه تاتار مسخر و قتل عام و خراب شده و بعد از تسخیر هر نفری از تاتار [مغولان] بیست و چهار نفر را کشتند و آن سپاه هشتاد هزار نفر بوده، که شیخ نجم‌الدین کبری نیز کشته شد.
این وضع با هجوم و حملهٔ مغول به آن شهر یکباره دگرگون شد. سدها و بندهای رودخانه شکافته شد و آب جیحون از مجرای خود به مجرای جدید وارد گردید که تمام شهر در زیر آب رفت و چون لشکریان مغول از آن جا رفتند به‌گفتهٔ یاقوت اثری از آبادی در آن باقی نماند و هم او گوید مغول‌ها تمام ساکنان شهر را کشتند. با این همه پس از چند سال در مجاورت آن شهر نقطهٔ دیگری رو به آبادی نهاد و کرسی خوارزم گردید و به‌گفتهٔ ابن اثیر در سال ۷۲۸ ه ق شهری نو در مجاورت خوارزم کهنه ایجاد شد، پیش از حملهٔ مغول در سه فرسخی کرسی قدیم خوارزم شهری وجود داشت موسوم به گرگانج کوچک که ایرانیان آن را گرگانجک می‌نامند و ظاهراً خوارزم جدید در محل همین گرگانج کوچک ساخته شد. به هر حال مدتی طول نکشید که خوارزم نو مرکز و کرسی ایالت گردید و این خوارزم است که حمداللّه مستوفی و ابن بطوطه در قرن هشتم هجری از آن گفتگو کرده‌اند.
تقریباً در قرن هشتم هجری این شهر پس از محاصره‌ای که سه ماه طول کشید به‌دست لشکریان امیر تیمور خراب شد ولی بعدها امیر تیمور آن را تجدید عمارت کرد و در سال ۷۹۰ ه ق بنای جدید آن پایان یافت.
در سدهٔ ۱۷ میلادی (سدهٔ ۱۲ هجری) بسیاری از ساکنان این شهر به‌دلیل کمبود آب به محلی در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی آن کوچ کردند و شهر کنونی گرگانج را بنا نهادند که امروز در جمهوری ازبکستان قرار دارد و مرکز استان کنونی خوارزم است.
کاوش در کهنه‌گرگانج
نخستین کاوش‌های باستان‌شناختی در کهنه‌گرگانج به دست باستان‌شناس روس الکساندر یاکوبوفسکی در سال ۱۹۲۹ میلادی انجام گرفت. پس از او سرگئی تالستوف سراسر عمر خود را در کویرها و شن‌زارهای خشک و سوزان جنوب دریاچهٔ خوارزم (آرال) صرف کاوش و پژوهش در خوارزم باستان کرد.
بیشتر یافته‌های این شهر از هم گسیخته و ویران اند. سه آرامگاه کوچک از سدهٔ ۱۲ میلادی، یک آرامگاه ویرانه شناخته‌شده به نام ترابک خانم از سدهٔ چهاردهم - که از سال ۱۹۹۰ در حال بازسازی اند - در این جایند. نشان ویژهٔ این شهر گلدستهٔ قوتلوغ تیمور وابسته به سدهٔ ۱۱ میلادی است. این گلدسته ۶۰ متر بلندا دارد و پس از سازه‌ای به نام گلدستهٔ جم بلندترین سازه است. همچنین کهن‌ترین آرامگاه این جا آرامگاه ایل ارسلان است با گنبد مخروطی شکل ۱۲ تَرکه. ایل ارسلان پدر بزرگ سلطان محمد خوارزمشاه بود که در سال ۱۱۷۲ میلادی مرده است. یک گورستان مربوط به سده‌های میانه نیز در شمال این شهر جای گرفته‌است.
از سال ۲۰۰۵ میلادی ویرانه‌های کهنه‌گرگانج زیر پوشش میراث جهانی یونسکو درآمده‌است.
جستارهای وابسته
پیوند به بیرون
منابع
ویکی‌پدیا انگلیسی
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامهٔ دهخدا، چاپخانهٔ بانک ملی، تهران.
- ↑
Blois, F.C. de. «Ras̲h̲īd al- Dīn Muḥammad b. Muḥammad b. ʿAbd al-Ḏj̲alīl al-ʿUmarī, known as Waṭwāṭ.» Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. ۱۶ April ۲۰۰۸
- ↑ لغتنامهٔ دهخدا، مدخل «خوارزم»
- ↑ لغتنامهٔ دهخدا، سرواژهٔ «گرگانج»
- ↑ لغتنامهٔ دهخدا، سرواژهٔ «خوارزم»
- ↑ لغتنامهٔ دهخدا، سرواژهٔ «خوارزم»
- ↑ دانشنامهٔ بریتانیکا، سرواژهٔ Urgench