طب سنتی ایرانی

مقدمات راه اندازي و تصويب رشته طب سنتي در سال 1385 در وزارت بهداشت فراهم گرديد. چهار دانشگاه علوم پزشکي تهران ، علوم پزشکي شهيد بهشتي، علوم پزشکي ايران و شاهد براي جذب دانشجو اعلام آمادگي کردند. اولین بار در ایران دانشکده طب سنتی تهران در دانشگاه علوم پزشکي تهران در سال 1386 افتتاح شد.

سلامتکده های طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی تهران با دیدگاه «حفظ سلامتی مقدم بر درمان» و «تمرکز بر اصلاح سبک زندگی و غذا درمانی» نخستین بار در سال 1386 در دانشکده طب ایرانی ایجاد شدند. در سال 1393 همزمان با تصویب برنامه چهارساله دانشکده طب ایرانی در هیات رئیسه دانشگاه، مقرر شد سلامتکده جامع طب ایرانی به عنوان مرکز اصلی آموزشی، پژوهشی و درمانی طب ایرانی دانشگاه با رویکرد توسعه کیفی خدمات دانشکده ایجاد شود و سایر درمانگاه های تخصصی طب ایرانی تحت سرپرستی سلامتکده جامع طب ایرانی به فعالیت خود ادامه دهند.

مزاج، بنیاد اساسی پزشکی سنتی ایران است. پزشکان قدیم با ممارست و تبحری که در شناختن مزاج‌ها داشتند، دخالت وضع مزاجی را، از موی سر تا ناخن پا (مقاله دوم خفی علایی) در هر یک از بیماری‌ها رصد کرده و معیار تشخیص و درمان کلیه بیماری‌ها را، توجه به مزاج اصلی و عارضی بیماران قرار داده بودند. به علتِ همین تمرین مداوم، منشأ اختلالات و عوارض بدن را به سهولت درمی‌یافتند. در کتب طب قدیم، فصول و ابواب مفصل جداگانه‌ای در خصوص این علایم تحت عنوان سوء مزاج سرد و سوء مزاج گرم شرح داده شده‌است اما کلاسوء مزاج دو گونه است: ۱- ساده (سازج). ۲- مادی. به جرات می‌توان گفت: به همان سهولتی که امروز پزشکی جدید بیماری پرکاری تیروئید را تشخیص می‌دهد، آنان بی‌کفایتی‌های خفیف تیروئید را تشخیص می‌دادند. علت موفقیت پزشکان قدیم در تشخیص و درمان بیماری‌ها، طبقه‌بندی امراض بر اساس مزاج، گرمی و سردی و به اصطلاح پزشکی جدید (ازدیاد و نقصان میزان سوخت‌وساز پایه) بود

در پزشکی سنتی، از تمامی عناصر موجود در طبیعت اعمّ از: گیاهی، معدنی و حیوانی برای اعاده اعتدال مزاج استفاده می‌شود. رعایت حال کبد بیمار از اصول اساسی تجویز دارو است.

بیماری که با غلبه یک یا چند خلط در بدن به وجود آمده‌است، با تخلیه و تعدیل آن‌ها رفع خواهد شد. اخلاط موجود در بدن بیمار ممکن است بر اثر تغذیه، هوای محیط و … نضج یافته و آماده دفع باشد یا ممکن است به شکل خام باشد، که برای دفع، باید با داروهای منضج تدارک شود.

داروهای منضج

هر خلطی داروی منضج خودش را دارد. برای خلط دم که مزاج آن گرم و تر است، منضجی لازم نیست و فصد و حجامت در زمان لزوم و بدون نضج، قابل انجام است. معمولاً برای صفرا سه روز، برای بلغم نه روز و برای سودای خالص پانزده روز باید داروی منضج استفاده شود. البته این اعداد بسته به اقلیم، فصول سال و گرمی و سردی هوا، جزوی قابل تغییر است.

داروهای مرکب

داروهای مرکب با نام‌های:

۱- معجون ۲- گوارشی ۳- شراب ۴- رب ۵- قرص ۶- شیاف چشمی ۷- سرمه ۸- ایارج ۹- کفلمه ۱۰- تریاق ۱۱- حبّ ۱۲- مفرح ۱۳- سنون ۱۴- لعوق ۱۵- مربا ۱۶- مرهم ۱۷- غرغره ۱۸- طبیخ ۱۹- ماءالاصول ۲۰- قی‌آور ۲۱- مسکن ۲۲- روغن ۲۳- شیاف مقعدی ۲۴- شیاف مهبلی ۲۵- اطریفل

عرضه می‌شوند.

مزاج داروها

ابن سینا توصیه‌ای اکید در تجویز دارو دارد و می‌فرماید: هرگاه بیماری با تجویز داروی تکی قابل درمان است، هرگز از چند دارو برای درمان استفاده نکن، و هرگاه چند دارو می‌توانند درمان را بر عهده گیرند، هیچوقت دست به داروهای بزرگ (معجون‌ها، ایارج‌ها) نبر.
در داروهای مرکب محاسبه مزاج مرکب از کارهای سخت به‌شمار می‌رود.

طب، شاخه‌ای از علوم سلامت است و هدف آن حفظ صحت و ارتفاع بیماری و بازتوانی آسیب دیدگان می‌باشد. شکسته بندی، جراحی، خونگیری، توصیه‌های بهداشتی (در مسافرت و سکونت)، آرایش و… تماماً در این روش مورد بحث قرار دارند.
روش‌هایی چون گیاه‌درمانی، بخاطر اشتراک در مواد دارویی، بعضاً با روش طب سنتی اشتباه می‌شوند. البته که از انواع گیاهان در درمان طب سنتی استفاده می‌شود اما گیاه درمانی یکی از زیر مجموعه‌های طب سنتی است.

تشخیص بیماری در طب سنتی با در نظر گرفتن مزاج اعضا و مزاج بیمار، فصل، معاینه وضعیت روانی مراجع یا بیمار و … انجام می‌گیرد. در بیماری‌های مزمن، شغل بیمار، بیماری‌های والدین نیز تحت بررسی قرار می‌گیرد. بیماری با نشانی‌هایی که ناشی از نامعتدل بودن است، خود را نشان می‌دهد. جستجوی این علایم بسته به شکایت بیمار از بیماری خود، باید در مسیر بی‌اعتدالی‌های موجود باشد. دقت و تیزبینی پزشک قسمت اصلی تشخیص را عهده‌دار است. شرح مراحل بیماری باعث شناخت مسیر بازیابی صحت است.

انواع بیماری

بیماری‌ها به دو قسمت دسته‌بندی شده‌اند.

1. بیماری ساده (سوء مزاج روی‌آور به اندام‌هایی که اجزاء مشابه دارند، بیماری‌های روی‌آور به اندام‌های ابزاری، سوءمزاج اندام‌های ابزاری).
2. بیماری مرکب (بیماری‌های مادرزادی، بیماری‌های اندازه، بیماری‌های تعداد، بیماری‌های وضعی).

نشانه‌شناسی

مثال

1. عفونت عامل به وجود آمدن تب است، نشانه‌های آن: تشنگی و سر درد.
2. پر شدن رگ‌هایی منتهی به چشم باعث بند آمدن عنبیه است، نشانه آن: از دست رفتن بینایی.
3. نزله عامل زخم ریه است، نشانه آن: سرخ شدن گونه‌ها و برکشیده شدن ناخن‌ها است.

در طب سنتی از روی‌آورها تحت عنوان عَرض نام برده و از آن به دلیل و راهنما تعبیر شده‌است.

تشخیص به وسیله درد

1. درد در طرف راست بدن نشانه‌ای از کبد دارد و درد طرف چپ نشانه ناراحتی طحال است.
2. سنگینی در عضو نشانه بیماری در اندامی است که عصب حسی ندارد یا حس خود را از دست داده‌است.
3. کشیدگی دلیل زیاد بودن ماده بیماری و سوزناگی دلیل تندی ماده خلط است.
4. رنگ سرخ ورم دلیل ماده صفرا و سختی آن دلیل سودا است.
5. محل درد نیز نشانه‌ای از علت آن دارد، چنان‌که درد انگشت دست: یا از عامل قبلی است یا نشان آسیب دیدن زوج ششم عصب گردن است.

بیماری عامل بیماری

گاهی یک بیماری خود باعث بیماری دیگری می‌شود، در اینجا عَرض خودش یک بیماری جدید است و نشانه‌ها دلالت بر بیماری سابق نخواهد داشت. مانند صرع که از قولنج بروز کرده باشد. در این حالت است که دیگر نشانه‌های صرع دلالت بر قولنج ندارد و خودش بحث دیگری است.

معیارهای مزاج‌شناسی بیماری

1. رنگ چهره، مو و عوارض آن: سفیدی رنگ پوست بدن نشانه سردی مزاج و سرخی و گندم‌گونی آن نشانه گرمی مزاج است. زردی نشانه گرمی، رنگ بادمجانی (تیره بی‌روح وغیر درخشان) نشانه سردی و خشکی، رنگ گچی و سربی نیز نشانه سردی مزاج است.
2. نبض بیمار
3. شکل جمجمه
4. پوست (گرمی، سردی، تری و خشکی) نرمی پوست نشانه رطوبت مزاج و زبری و سختی پوست نشانه خشکی مزاج است. (به شرطی که لمس‌کننده معتدل باشد یا در قیاس با پوست معتدل راجع به مزاج لمس شونده قضاوت کند).
5. تراکم موهای بدن و نوع آنها: زیادی مو، رشد سریع و رنگ سیاه آن دلیل بر گرمی مزاج است. کمی مو و رنگ روشن آن دلیل بر سردی، مجعدبودن نشانه خشکی و موی صاف نشانه رطوبت است.
6. جنسیت و مزاج

• نقد پزشکی جایگزین
• گیاه درمانی
• مزاج (طب سنتی)
• خلط‌های چهارگانه

کتاب‌ها

فارسی:

• ابن سینا، حسین (۱۳۷۰). قانون در طب. ج. ۷ جلدی. ترجمهٔ دکتر عبدالرحمن شرفکندی. تهران: انتشارات سروش.
• ارزانی دهلوی، محمد اکبر (۱۳۸۰). میزان الطب. ترجمهٔ هادی نصیری. قم: انتشارات مؤسسه فرهنگی سماء. ص. ۲۷۸. شابک ۹۶۴-۹۲۴۸۸-۷-۰.
• ارزانی دهلوی، محمد اکبر (۱۳۹۰). مجربات اکبری. ج. ۱ جلدی. تهران: چوگان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۶۸۲-۱۱-۶.
• مومن حسینی، محمد (۱۳۷۳). تحفه حکیم مؤمن. تهران: انتشارات مصطفوی. ص. ۳۷۶.
• تامسون، رابرت (۱۳۷۸). درمان طبیعی. ترجمهٔ دکتر محمد حسین راشد محصل، مریم عرفانیان حسینی. مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. ص. ۲۶۴. شابک ۹۶۴-۶۰۲۳-۹۹-۱.
• احمدیه، عبدالله (۱۳۶۸). راز درمان. ج. ۱ جلد. تهران: اقبال. ص. ۲۸۸.
• احمدیه، عبدالله (۱۳۷۷). راز درمان - طبیب خادم طبیعت است. ج. ۱ جلد. تهران: اقبال. ص. ۲۷۴. شابک ۹۶۴-۴۰۶-۰۳۳-۴.
• احمدیه، عبدالله (۱۳۸۰). راز درمان - با طبیعت بر بالین بیمار. ج. ۱ جلد. تهران: اقبال. ص. ۳۱۲. شابک ۹۶۴-۴۰۶-۱۱۰-۱.
• احمدیه، عبدالله (۱۳۸۱). درمان روماتیسم، نقرس و سیاتیک. ج. ۱ جلد. تهران: صفی علیشاه. شابک ۹۶۴-۵۶۲۶-۸۶-۲.
• زکریای رازی، محمد (۱۳۶۹). الحاوی. ج. ۲۲ جلدی. ترجمهٔ دکتر سید محمود طباطبایی. تهران: شرکت داروسازی الحاوی.
• عقیلی خراسانی، محمدحسین . (۱۳۷۱). مخزن الادویه. ج. ۱ جلدی. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. ص. ۱۰۳۲.
• عقیلی خراسانی، محمد حسین (۱۳۴۹). قرابادین کبیر. ج. ۱ جلدی. تهران: کتابفروشی محمودی. ص. ۱۳۸۷.
• میرحیدر، حسین (۱۳۷۳). معارف گیاهی. ج. ۸ جلدی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. ص. ۶۴۷.
• میرحیدر، حسین (۱۳۷۶). مبانی علمی غذا درمانی و رژیم غذایی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. ص. ۴۹۸. شابک ۹۶۴-۴۳۰-۴۶۶-۷.
• اخوینی بخاری، ابوبکر (۱۳۷۱). هدایة المتعلمین فی الطب. ج. ۱ جلدی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. ص. ۹۱۴.
• ابومنصور علی الهروی، موفق‌الدین (۱۳۷۱). الانبیه عن الحقایق الادویه. ج. ۱ جلدی. تهران: دانشگاه تهران. ص. ۴۴۲.
• زهراوی، ابوالقاسم (۱۳۷۴). التصریف لمن عجز عن التالیف (بخش:ابزارهای جراحی). ج. ۱ جلدی. ترجمهٔ احمد آرام - مهدی محقق. تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و مؤسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی کوالالامپور مالزی. ص. ۲۷۸.
• حکیم می‌سری (۱۳۷۳). دانشنامه در علم پزشکی. ج. ۱ جلدی. ترجمهٔ دکتر برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران. ص. ۳۲۵.
• جرجانی، اسماعیل (۱۳۵۶). ذخیره خوارزمشاهی. ج. ۱. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
• فخر رازی، محمدبن عمربن الحسین البوالفضل (۱۳۸۹). حفظ البدن. ج. ۱ جلدی. ترجمهٔ سید حسین رضوی برقعی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ص. ۵۸۹. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۲۶-۴۵۸-۰.
• نگاهی بر بیو شیمی مغز، سید محمود میر زمانی چاپ متعدد دانشگاه تهران شابک .۴۴۹٫۲۵۴
• بغدادی، عبداللطیف (۱۳۸۹). زساله بیماری قند. ج. ۱ جلدی. ترجمهٔ دکتر علی خواجه دهی. تبریز: ستوده. ص. ۱۰۵. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۰۳-۴۶-۸.

مجلات

انگلیسی

• سازمان جهانی بهداشت (انگلیسی)