انی و لمی

اِنّی و لِمّی در حکمت و فلسفه برای متمایز ساختن دو نوع دانش، تبیین یا برهان به کار می‌روند. قضایای انی از معلول به علت می‌رسند (مثلاً یک پزشک از سرفه‌های خشک بیمارش پی می‌برد که بیماری او سل است) و قضایای لمی از علت به معلول (مثلاً یک پزشک در یک روستا به پشه مالاریا بر می‌خورد و در می‌یابد که بیماری اهالی آن روستا از پشه مالاریا است).

وجه تسمیه دو برهان لِمّی و اِنّی

واژه لمّی برگرفته از لمیّت به معنای علیّت است که مصدر صناعی از کلمه «لِمَ» است. واژه «لِمَ» یکی از ادات پرسش است که با آن از علت یک چیز پرسش می‎شود. گاه با لِمَ از علت تصدیق سؤال می‎شود و گاه از علت وجود یک چیز در خارج که به اولی «لمّ اثباتی» و به دومی «لمّ ثبوتی» گویند (المعتبر، 1/210؛ کلنبوی، کتاب البرهان، 401؛ منطق، 110، 315؛ صلیبا، المعجم الفلسفی، 3/290). این برهان را بدین جهت لمّی گفته اند که لمیّت حکم را در واقع و نفس‎ الامر نیز می‎رساند؛ یعنی افزون بر لمّ اثباتی، لمّ ثبوتی را نیز افاده می‎کند (فخررازی، الانارات فی شرح الاشارات، 307؛ طوسی، اساس الاقتباس، 362؛ شرح مطالع، 334؛ تحریر القواعد المنطقیهْْ، 167؛ الجوهر النضید، 202؛ الحاشیهْْ علی تهذیب المنطق، 112؛ شرح منظومه، 1/328). چنانکه شیخ الرئیس در منطق المشرقیین می‎گوید: «فصار هذا علهْْ البیان و علهْْ للشیء فی الأعیان» (ص 15).

واژة «انّی» برگرفته از «انیّت» است به تشدید نون که مصدر صناعی از کلمه «انّ» است. واژه «انّ» به کسر همزه و تشدید نون از حروف مشبهة بالفعل است که بر ثبوت و وجود، بلکه بر قوت وجود دلالت دارد (کتاب البرهان، 401؛ منطق، 354؛ المعجم الفلسفی،1/137). برهان انّی را از این روی انّی نامیده اند که لمیّت در خارج را نمی‎رساند بلکه تنها انیّت حکم را در خارج می‎رساند ( اشارات و تنبیهات، 62؛ شهرزوری، شرح حکمهْْ الاشراق، 129؛ شرح مطالع، 334؛ تحریر القواعد المنطقیهْْ، 168؛ شرح منظومه،1/328). پس نام‌گذاری برهان لمّی و انّی بر حسب فایده‌ای است که در خارج برای نسبت و حکمْ دارند که یکی علت حکم را در خارج و دیگری تنها انیّت آن را می‎رساند.