شهرستان خوشاب

شهرستان خوشاب با وسعتی بالغ بر ۱۸۸۶ کیلومتر مربع در غرب استان خراسان رضوی بین ۳۶ درجه و ۲۰ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۵۰ دقیقه عرض جغرافیایی و ۵۷ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۵۱ دقیقه طول جغرافیایی و همچنین شهر سلطان‌آباد مرکز شهرستان در ۳۶ درجه و ۲۴ دقیقه عرض جغرافیایی و ۵۸ درجه و ۲ دقیقه طول جغرافیایی قرار گرفته که از سمت جنوب به شهرستان سبزوار، از سمت شمال به شهرستان اسفراین و شهرستان فاروج، از سمت شرق به شهرستان فیروزه و شهرستان نیشابور و از سمت غرب به شهرستان جوین محدود می‌شود. در جنوب شهرستان ارتفاعات طبس قرار دارد که شامل کوه های سلیمانیه، کوه سیاه آب، کوه سیاه، کوه سفید، کوه زول و کوه سوراخدار می شود. ادامه این ارتفاعات به کوه‌های جغتای می رسد. در جنوب شرقی شهرستان کوه گوین و ارتفاعات امامزاده حیدر و در شمال منطقه، کوه ینگ، ارتفاعات مشکان و مارکوه در دره یام قرار دارد. قله مارکوه با ۲۵۵۰ متر ارتفاع از سطح دریا مرتفع ترین نقطهو ایستگاه راه‌آهن سبزوار در نزدیکی شهر سلطان‌آباد با ۱۱۳۵ متر ارتفاع از سطح دریا پست‌ترین نقطه شهرستان است.

این شهرستان از موقعیت استراتژیکی برخوردار بوده و محور بین‌المللی آسیای میانه به آسیای صغیر و اروپا از این شهرستان عبور می‌کند. همچنین در گذشته جاده تهران - مشهد از این شهرستان عبور می‌کرده‌است. در حوزه ریلی دو ایستگاه راه‌آهن سبزوار و بیهق در این شهرستان قرار دارند.

از نظر تقسیمات کشوری، خوشاب تا سال ۱۳۶۸ از توابع بخش مرکزی شهرستان سبزوار محسوب می شد، در این سال بخش خوشاب تأسیس و در ۲۸ اردیبهشت سال ۱۳۸۹ در راستای عزم دولت برای محرومیت زدایی، طبق مصوبه هیئت وزیران به شهرستان ارتقا پیدا کرد. این شهرستان از بخش‌های مرکزی به مرکزیت شهر سلطان آباد، بخش مشکان به مرکزیت شهر مشکان و بخش نوده انقلاب به مرکزیت شهر نوده انقلاب تشکیل شده‌است.

• بخش مرکزی

بخشدار مرکزی: شهاب الدین نورمحمدی

• • دهستان رباط‌جز
  • دهستان سلطان‌آباد

شهرها: سلطان‌آباد

• بخش مشکان

بخشدار مشکان: خلیلی

• • دهستان مشکان
  • دهستان یام

شهرها: مشکان

• بخش نوده انقلاب

بخشدار نوده انقلاب: عباسی

• • دهستان نوده انقلاب
  • دهستان طبس

شهرها: نوده انقلاب

بر اساس وجه تسمیهٔ به جا مانده بر روستاهای این شهرستان نظیر روستای کیخسرو پیشینهٔ اساطیری آن به دوره کیانیان می‌رسد که پیش از سلاله اشکانیان در ایران پادشاهی می‌کردند. در اوستا از هشت تن افراد این سلسله یاد شده که کیخسرو از جملهٔ این نام‌ها است.

براساس بقایای بجا مانده از حرکت فرهنگی انسان‌ها مستند به بررسی سطح الارض به روش پیمایشی پیشینه باستانی محل به هزاره دوم و اول قبل از میلاد می‌رسد. همچنین آثاری از دوره ساسانیان از جمله آتشکده میر مظفر در این منطقه وجود دارد که نشان از قدمت این منطقه است.

خوشاب همچون دیگر شهرهای خراسان سال ۲۹ تا ۳۰هجری قمری قبول اسلام کرد سبزوار و نیشابور در سال ۳۰هجری به تصرف مسلمین درآمد و در آن سال عبدالله بن عامر کریز که مأمور تسخیر خراسان بود به بیهق آمد و پس از تصرف آن منطقه اسود بن کلثوم عدوی را از دوران طاهریان تا قاجاریه حاکم بیهق نمود. در دوران اسلامی و بعد از آن، خوشاب یکی از حوزه‌های پر رونق در منطقه قدیمی و آباد بیهق بوده‌است.

مجموعه تاریخی بابالنگر

این مجموعه در ۲۰ کیلومتری شهر مشکان، ۴۰ کیلومتری شهر سلطان آباد، ۸۰ کیلومتری شهر سبزوار و در روستای بابالنگر واقع گردیده، شامل آثار معماری تاریخی ارزشمندی نظیر آرامگاه میر مطهر، مقبره بابا توکل، بنای حمام، کاروانسرا، آب انبار، بنای خشتی دژ یا زندان، آتشکده میر مظفر و سردابه‌های پیرامون آن‌ها می‌باشد.

آرامگاه میر مطهر

این بنا گنبد خانه ای است با ایوان ورودی، طاق نماهای داخلی و گنبدی بر فراز آن که براساس شواهد معماری متعلق به قرن هفتم هجری است.

آرامگاه حاج بابا توکل

آرامگاه این شخصیت با طرح و نقشه ای چهار ضلعی با تزئینات گچ بری آراسته شده و شامل یک فضای سردابه ای است که ضریح چوبی در مرکز بنا قرار دارد.

آتشکده میر مظفر

این بنای سنگی بر بلندترین قله شرقی کوه اثقلان واقع شده و موید اهمیت جغرافیایی، سیاسی اجتماعی و مذهبی این منطقه در عصر ساسانی است. مصالح بنا از سنگ و ملات آن ساروج است. در دیوارهای این آتشکده فسیل‌هایی با قدمت ۱۰۰ میلیون سال دیده می‌شود. این فسیل‌ها در اطراف آتشکده بسیار دیده می‌شوند. آتشکده به شکل چهار طاقی بر روی پشته ای سنگی با بلندی در حدود دویست متر قرار دارد و مصالح به کار رفته در آن لاشه سنگ است که با ملات گچ بر روی هم استوار شده‌اند.

حمام بابالنگر

این حمام از نوع خزینه ای است و معماری آن شامل سربینه، بینه (رختکن)، نظافت خانه، گرمخانه، و خزینه ان و گلخن در ضلع شرقی است.

سردابه‌های بابالنگر

این سردابه‌ها مقارن با آغاز حمله سپاهیان مغول به خراسان و بیهق و پس از آن تا قرن نهم هجری ایجاد شده‌است.

بقایای دژ بابالنگر

معماری این بنای خشتی به عنوان دژ نظامی و دیده‌بانی بر فراز پشته ای صخره ای و با طرح و نقشه ای مستطیل شکل واقع گردیده و مربوط به قرون نهم تا یازدهم هجری است.

کاروانسرای بابالنگر و بنای حوض انبار

این بنای سنگی دارای یک سردر ورودی بوده و فضای داخلی آن شامل دو قسمت با شش اتاق که نشان می‌دهد بابالنگر توقفگاه مسافران نیز بوده‌است. همچنین در فاصله نزدیکی به کاروانسرا حوض انباری وجود دارد که دارای دو مخزن ذخیره آب است.

آرامگاه بونصر مشکان

آرامگاه ابونصر مشکان در شهر مشکان واقع شده‌است.

تپه قصر مشکان

تپه تاریخی قصر مشکان مربوط به سدهٔ ۷ تا ۹ هجری قمری است. این تپه در شمال شهرستان خوشاب و در محدوده شهر مشکان واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۳۸۳ با شمارهٔ ثبت ۱۱۰۶۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

آرامگاه گل گنبد

بنای معروف به گل گنبد در فاصله ۳۱ کیلومتری شهر سلطان آباد در روستای گل گنبد واقع گردیده‌است. اسلوب معماری بنا، انتساب آن را به عصر سربداران نشان می‌دهد.

یخدان تاریخی سلطان آباد

این بنای خشت و گلی با ارتفاع تقریبی ۸ متر در حاشیه شهر سلطان آباد واقع گردیده‌است. بر روی چاله یخدان که محل جمع‌آوری یخ‌های تعبیه شده در فصل سرما بوده، گنبدی مخروطی شکل دیده می‌شود.

دستکند و پناهگاه سلطان آباد

دستکند ایلخانی سلطان آباد در ضلع شمالی روستای قدیم سلطان آباد و در شمال غرب شهر امروزی واقع شده‌است. این پناهگاه دارای چندین ورودی که طول آن به حدود ۱۰۰ متر می‌رسد.

دستکند و پناهگاه دُرُفک

این مکان کاربری پناهگاه را برای مردم داشته و احتمالاً در قرون ۸–۷ هجری قمری مورد استفاده قرار گرفته‌است.

دستکند و پناهگاه نوده انقلاب

این اثر دستکند از جمله پناهگاه‌های دشتی است که در محدوده روستای نوده انقلاب و در دل زمین حفر گردیده‌است و در مواقع حملات مغولان استفاده می‌شده است.

سنگ نگاره‌های سیدآباد

این سنگ نگاره‌ها در مجاورت منطقه تفریحی گردشگری بیشه سیدآباد و در فاصله ۱۰ کیلومتری سلطان آباد واقع گردیده‌است.

حمام تاریخی چاهک

این حمام قدیمی که در ۲۱ کیلومتری غرب سلطان آباد و در کنار مسجد روستای چاهک واقع گردیده مربوط به دوره قاجار است.

ایستگاه قدیمی راه‌آهن

تأسیسات قدیمی ایستگاه راه‌آهن سبزوار که در زمان پهلوی اول ساخته شده در فاصله ۵ کیلومتری شهر سلطان آباد قرار دارد. طبق مستندات اولیه قطار در سال ۱۳۳۶ از این ایستگاه عبور کرده‌است.

آسیاب‌های روستای درفک

در پایین دست روستای درفک، بقایای سه آسیاب در فاصله‌های دور و نزدیک از یکدیگر دیده می‌شود.

بقعه شاهزاده ابراهیم بن ابوالفضل

این بقعه در فاصله ۴۲ کیلومتری سلطان آباد و در مرکز شهر نوده انقلاب واقع گردیده و دارای امکانات و تسهیلاتی برای زائران می‌باشد.

بنای امامزاده جعفر ابن موسی

این امامزاده در فاصله ۳۵ کیلومتری غرب سلطان آباد و در روستای درفک واقع گردیده‌است.

بقعه امامزاده جعفر

این مکان در غرب شهرستان و در روستای چاهک واقع گردیده‌است. این مکان دارای زائرسرا جهت استراحت و اقامت گردشگران می‌باشد.

بقعه امامزاده حیدر

بقعه مزبور در ارتفاعات شمالی و در منطقه ای خوش آب و هوا در روستای طالبی واقع شده‌است.

آرامگاه امامزاده عبدالرحمن

بقعه این امامزاده در شمال روستای کاهان و ۵۳ کیلومتری مرکز شهرستان قرار دارد. در این مکان تسهیلاتی برای زائرین در نظر گرفته شده‌است.

طبیعت روستای داراب

این روستای کوهپایه ای در ۵۶ کیلومتری شمال شهر سلطان آباد و بر دامنه ارتفاعات قرار دارد. داراب به دلیل قرار گرفتن در انتهای دره یام و در کنار رودخانه نشیب مناظری زیبا، سرسبز و دل نشینی را پیش روی گردشگران قرار داده‌است.

مناظر طبیعی روستای نشیب

این روستا در فاصله ۶۲ کیلومتری شمال شهر سلطان آباد واقع گردیده و به دلیل استقرار در انتهای دره یام و در کنار رودخانه نشیب طبیعت سرسبز و فرح بخشی دارد.

رودخانه نشیب

این رودخانه با طبیعتی زیبا، به طول ۱۲ کیلومتر در شمال شهرستان واقع گردیده‌است. سرچشمه آن در شهرستان فاروج است و در تمام فصول آب دارد. گستردگی عرض دره این رودخانه (۲ کیلومتر) و آبدهی آن در طول سال بر قابلیت‌های طبیعی آن افزوده و ظرفیت پذیرش گردشگر را به ۹۵۰۰ نفر در روز افزایش داده‌است. این رود زیبا قبل از رسیدن به روستای داراب با دو ریزابهٔ باختری کوچک که در دامنه‌های شمالی و جنوبی کوه قوچ خوار جریان دارند، مخلوط می‌شود و پس از سیراب ساختن روستای داراب به روستاهای کاهان، بسک، سیمان و عباس‌آباد می‌رسد. در جنوب روستای اخیر با دو ریزآبهٔ خاوری که از کوه ماهرخ سرچشمه گرفته‌اند در هم می‌آمیزد و به سوی روستای دیوانگاه و یام و گل گنبد روان می‌شود و در ۲ کیلومتری جنوب غربی روستای اخیر به کال شور جوین می‌ریزد.

سد کیخسرو

سد کیخسرو در ۳ کیلومتری جنوب غرب روستای کیخسرو واقع گردیده است. کنترل سیلاب‌های فصلی رودخانه کال شیرین، بالا بردن قدرت تنظیم آب برای مصارف کشاورزی، کمک به طرح‌های کشاورزی در منطقه و ایجاد مرکز گردشگری از اهداف ایجاد این سد بوده است. دسترسی به این سد از طریق جاده راه آهن امکان پذیر است.

دره یام

این دره در شمال شهرستان خوشاب و از ۴۰ کیلومتری شهر سلطان آباد شروع شده و تا ۷۰ کیلومتری شمال شهر ادامه دارد. این دره به سبب جاری بودن رودخانه دائمی نشیب در آن از نقاط سرسبز خوشاب به‌شمار می آید.

غار اژدهای رودسراب

این غار در ارتفاع ۱۶۰۰ متری در دامنه جنوب غربی کوه سفید دهستان طبس و در فاصله ۲ کیلومتری جنوب روستای رودسراب واقع شده‌است. ورودی اولیه این غار ۲۰/۴ در ۳۰/۴ می‌باشد که بلافاصله به مدخل اصلی به ابعاد ۵۰/۱ در ۳۰/۱ متر می‌رسیم. طول راهروی اصلی ۱۵ متر است که در انتها به یک دهلیز فرعی به ارتفاع ۵/۰ و عرض ۷/۰ متر با تمایل به سمت جنوب شرقی منتهی می‌گردد. به دلیل قرار گرفتن نامتوازن یک برجستگی سنگی در اطراف دهانة این مدخل ورود به آن بسیار مشکل است. این غار از نوع گسلی بوده و کف آن از خاک رسوبی پوشیده شده و با توجه به قرارگرفتن غار در دامنه کم شیب کوه، دسترسی به آن بسیار آسان و علاقه‌مندان به راحتی قادر به بازدید از این محل می‌باشند.

غار دیو عنابستان

این غار در ارتفاع ۱۵۰۰ متری دامنه جنوبی کوه زوله در فاصله ۲ کیلومتری جنوب غربی روستای عنابستان واقع شده‌است. مدخل ورودی غار، دهانه ای به ابعاد ۲۰/۱ در ۵۰/۱ متر می‌باشد که به سمت جنوب شرقی تمایل دارد. در ابتدای غار یک راهرو به ارتفاع ۲ متر و طول ۱۷ متر دیده می‌شود که در انتها به یک دهلیز باریک به ابعاد ۵۰ در ۴۰ سانتیمتر ختم می‌شود. با ورود به این بخش از غار به صورت سینه خیز راهروی دیگری نمایان می‌گردد که در جهت غرب به شرق انشعاب داشته وسپس به یک تالار نسبتاً بزرگ به ارتفاع ۴ متر می‌رسد. این غار از نوع آهکی بوده و آثار انحلال در همه بخشها به خصوص در دهانه ورودی غار به چشم می‌خورد. دهانه اصلی به دلیل ورود جریان آب ناشی از ذوب برف در قله کوه زوله به داخل مجرایی که در حکم یک آبراهه عمل می‌کرده ایجاد شده‌است. رسیدن به غار مستلزم یک ساعت دامنه نوردی از نوع سخت در ضلع جنوبی کوه زوله می‌باشد.

بیشه سیدآباد

این عرصه طبیعی در ۱۰ کیلومتری شرق شهر سلطان آباد واقع گردیده و به دلیل قرارگرفتن در ارتفاعات جنوبی روستای سیدآباد به بیشه سیدآباد معروف است.

دره شقایق کیخسرو

دره سرسبز شقایق (واویلا) همراه با چشم‌انداز زیبا از کوه دو برادر در ۴ کیلومتری جنوب غرب روستای کیخسرو واقع شده‌است.

آبشار نورآباد

آبشار زیبای نورآباد در فاصله ۱۸ کیلومتری شهر سلطان آباد و در جنوب روستای نورآباد قرار دارد.

روستا و کوهسار دُرُفک

این روستا که در فاصله ۳۵ کیلومتری غرب مرکز شهرستان خوشاب واقع گردیده دارای دو قسمت علیا و سفلی بوده و در امتداد رشته کوه البرز قرار دارد. طبیعت زیبا و رشته کوه‌های متعدد، منطقه درفک را به مکانی برای صعود کوهنوردان و علاقه‌مندان به طبیعت تبدیل نموده‌است.

ارتفاعات گردشگری امام زاده حیدر

این ارتفاعات با جاذبه‌های طبیعی و بنای امام زاده بر فراز آن و مشرف به روستای طالبی واقع گردیده‌است.

از جمله هنرهای سنتی این شهرستان، منبت کاری، بافت قالی و گلیم، گلدوزی و … بوده و محصولاتی از جمله گردو و بادام، انواع برگه زرد آلو و کشمش، تخمه هندوانه، و گیاهان دارویی مانند آویشن، خربزه مشکان، پسته رباط جز و انگور دیمه کیخسرو و علیک و روغن زرد گوسفندی روستای کیخسرو سوغات محلی این شهرستان به حساب می‌آیند. بلغور، جوش پره، آش، نان محلی و غیره از غذاهای محلی این شهرستان محسوب می‌شوند.

زبان بیشتر اهالی این شهرستان ترکی و فارسی خراسانی است. با وجود این، اقلیتی از مردم این شهرستان، به زبان‌های کردی خراسانی و بلوچی صحبت می‌کنند. کرد زبانان این شهرستان عمدتاً در شهر مشکان و روستاهای عادل آباد، حجت آباد، نظرآباد، حسین آباد، عبدالله آباد، آبروان و سوزنده و بلوچ زبانان عمدتاً در شهر مشکان سکونت دارند. شهر مشکان تنها مکان در غرب خراسان رضوی است که چهار زبان ترکی خراسانی، فارسی خراسانی، کردی خراسانی و بلوچی در آن رواج دارد. اهالی شهرستان خوشاب شیعه مذهب هستند.

شهرستان خوشاب از قطب‌های صنعتی غرب خراسان رضوی است. در این شهرستان مراکز صنعتی مهمی نظیر شهرک صنعتی خوشاب، شهرک صنعتی نوده انقلاب، کارخانه الماس کویر خوشاب، کارخانه سیمان فرجاد سبزوار، کارخانه بسته‌بندی و فرآوری پسته و چندین کارگاه تجاری و صنعتی دیگر استقرار یافته‌است.

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان خوشاب در سال ۱۳۹۵ برابر با ۳۷۱۸۱ نفر بوده‌است.