باغستان‌های سنتی قزوین

باغستان‌ سنتی قزوین به مجموعه باغ‌هایی گفته می‌شود، که نیمه جنوبی و شرقی و غرب شهر قزوین را دربر گرفته‌است. این باغات بیش از ۲۵۰۰ هکتار وسعت دارند و در گذشته گرداگرد شهر را فرا گرفته بودند.

باغستان‌ سنتی قزوین در فصل بهار

باغستان سنتی قزوین در معرض خطر.

پیشینه

شهر قزوین تا چند دههٔ پیش در حلقهٔ سبزی از انبوه درختان بادام و پسته و بوته‌های انگور قرار داشت. باغستان سنتی، که قدمت آن به استناد تاریخ مکتوب به بیش از هزار و صد سال و به گمان بسیاری به دوران ساسانی می‌رسد، به وسعت حدود ۴۰۰۰ هکتار شهر را دربر گرفته بود. نقشه‌ای که از شهر قزوین و باغستان در سال ۱۹۱۵ میلادی ترسیم شده‌است، نشان می‌دهد که ۱۰۰ سال پیش مساحت باغستان در گرداگرد قزوین، حدود شش برابر مساحت شهر بوده‌است. این در حالی است که بر اثر توسعهٔ بدون برنامه و نامتوازن شهر، جمعیت قزوین در دهه‌های اخیر چندین برابر شده و وسعت باغستان تقریباً به نصف، تقلیل یافته‌است.

یکی از مشهورترین ارجاعات تاریخی در این مورد، مربوط به سفرنامهٔ ناصرخسرو است که قزوین را «شهری در میان باغ» توصیف می‌کند.

باغستان بسیار داشت؛ بی دیوار و خار و هیچ مانعی از دخول در باغات نبود.

باغستان، همچنین مجموعه‌ای ارزشمند از رفتارها و سنن مردم این سرزمین را در خود جای داده‌است. به عبارت دقیق‌تر، باغستان به عنوان اساسی‌ترین عنصر اکوسیستم قزوین، رفتار انسان‌ها را در این منطقه شکل داده و هویت اجتماعی مردمان قزوین را رقم زده‌است و به همین اعتبار در سال ۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در مسیر ثبت جهانی قرار دارد.

آبیاری

علت اطلاق کلمه «سنتی» به این باغستان‌ها، این است که این باغات به روش سنتی یعنی غرقآبی، آبیاری می‌شوند. در گذشته این باغات به وسیله آب ۵ رودخانه به نام‌های ارنزک، دیزج، وشته، دلی چای و زویار آبیاری می‌شد. هر کدام از این رودخانه‌ها بخشی از باغستان سنتی را سیراب می‌کرد؛ ولی اکنون به علت توسعه شهر و برداشت آب این رودخانه‌ها، توسط روستاهای بالا دست، باغستان‌های سنتی قزوین با مشکل کم‌آبی رو به روست. شهرداری قزوین به همین دلیل در سال اقدام به ایجاد سازمان باغستان‌ها نمود تا با رسیدگی، مشکلات این باغ‌ها را حل کند.

آب رودخانه‌ها بر اساس طومارهایی که از زمان‌های بسیار قدیم (۷۰۰ سال قبل) مکتوب است، بین فندها و محلات (تقسیمات محلی) تقسیم می‌شوند. دخوها و باغبان‌ها که امین مردم هستند باغ‌ها را به رسم قدیم و بر اساس عرف و سنت آبیاری می‌کنند.

در کتاب مینودر در رابطه با آبیاری باغستان‌ها اینگونه آمده‌است: این باغ‌ها آبشان از دو رودخانه‌ای است که به نام «دیزه» (دیزج) و ارنزک خوانده می‌شود و از دره‌های شمالی و سرچشمهٔ آنها از کوه‌های شمالی قزوین است. پس از آنکه برف‌ها شروع به آب شدن کرد و ریزش باران آغاز شد، آب در دو رودخانه دیزج و ارنزک جاری گردیده و روی طوماری که دست دهخدایان و مالکین است به «پندها» و «سامان‌ها» تقسیم گردیده و به هر باغی حقابه او داده می‌شود، این عمل تا هفتاد روز بعد از عید نوروز همچنان ادامه دارد، باغبانان و دهخدایان موظف و مسئولند که تمام باغ‌های حوزه مسئولیت خود را مشروب کنند. با اینکه اشجار و تاکستانهای قزوین سالی یک مرتبه به شرحی که گذشت آب می‌خورند خوشبختانه همیشه سرسبز و شاداب می‌باشند.

اقتصاد

در گذشته وجود باغستان‌های سنتی در اقتصاد شهر قزوین بسیار پراهمیت بوده‌است، به‌طوری‌که دهخدا که یکی از مشاهیر به نام قزوین است، لقب «دخو» را به عنوان تخلص ادبی خود برمی‌گزیند. «دخو»، در اصل یک واژه قزوینی و به معنای نگهبان آب است؛ و به کسی گفته می‌شده که مسئولیت آبیاری باغات را بر عهده داشته‌است.

پسته،از محصولات باغستان‌های سنتی قزوین

محصولات

عمده محصولات این باغستان‌ها، انگور، بادام و پسته و قیسی است. کم و بیش گوجه، سیب، هلو و توت و گردو هم یافت می‌شود. درختان گردو در قسمتهایی از باغستان که در گذشته آب نسبتاً بیشتری داشته‌اند دیده می‌شود.

ثبت جهانی

باغستان سنتی قزوین به عنوان یک میراث ارزشمند تاریخی در مسیر ثبت جهانی قرار دارد. سازمان میراث فرهنگی استان قزوین با همراهی و مساعدت سازمان‌های مردم نهاد فعال در امر میراث فرهنگی و محیط زیست شهر قزوین اقدامات کارشناسی لازم را انجام داده و با بررسی عوامل و موانع این امر مهم، همواره پیگیر ثبت جهانی آن می‌باشند.

جستارهای وابسته

نقش باغستان در شاخص هوای پاک

با توجه به قرار گرفتن قزوین در کنار شهرک‌های صنعتی آلاینده از یک سو و کانون‌های تولید ریزگرد از سوی دیگر، باغستان سنتی مهم‌ترین عامل محافظتی شهر در برابر این تهدیدهاست. باغستان، کمربند سبزی است که قزوین را دربرگرفته و ریهٔ شهر قزوین به حساب می‌آید. منطقه بویین‌زهرا مهم‌ترین کانون تولید ریزگرد در استان قزوین است. خوشبختانه بخش جنوبی باغستان، آبادترین قسمت آن است و مانند سپری در برابر این بخش از ریزگردها ایستاده‌است. اگر باغستان سنتی به روند تخریب خود ادامه دهد، به زودی قزوین دیگر مکان امنی برای زندگی نخواهد بود و مردم شهر و شهرهای اطراف، در معرض انواع تهدیدهای سلامت قرار خواهند گرفت.

تأثیر باغستان در دمای منطقه

طبق برآوردها، ۲۵۰۰ هکتار باغات سنتی در سه طرف شهر، دمای شهر را حدود ۴ تا ۶ درجه کاهش می‌دهد. در فصول گرم این میزان کاهش درجهٔ حرارت می‌تواند اثر بسیار مهمی در کاهش مصرف انرژی برای وسایل سرمایشی داشته باشد. این کاهش مصرف به نوبهٔ خود کاهش تولید گرما توسط این وسایل را به دنبال دارد.

باغستان، ذخیرهٔ ژنتیکی گونه‌های گیاهی

در باغستان سنتی، ژرم پلاسم غنی از بادام، پسته و انگور وجود دارد. این تنوع ژنتیکی در طول صدها سال بوجود آمده‌است. از این حیث باغستان قزوین، میراث کشاورزی و موزهٔ تنوع زیستی به حساب می‌آید. هم‌اکنون مطالعاتی به خصوص در ارتباط با بادام در مرکز تحقیقات کشاورزی در حال انجام است.

باغستان سنتی قزوین؛ میراثی تاریخی، فرهنگی، اجتماعی

باغستان علاوه بر تأثیر بسیار مهمی که بر شاخصه‌های محیط زیست داشته و دارد، در طول تاریخ تا به امروز اثر بی‌بدیلی در کیفیت زندگی اجتماعی در شهر قزوین داشته ‌است. هوشمندی گذشتگان ما در مدیریت امکانات محیطی خود به گونه‌ای پایداری را لحاظ کرده‌است که سیستم مدیریت آن تا به امروز زنده و جاری حفظ شده‌است. این سیستم مدیریت شامل مدیریت آب، مدیریت نیروی انسانی و مدیریت شهر بوده ‌است و از این رهگذر، هویت ویژه فرهنگی را نه تنها در محیط باغستان بلکه در شهر شکل داده‌ است. به عبارت دیگر روابط انسانی و رفتارهای اجتماعی در قزوین کاملاً متأثر از باغستان بوده‌ است. یکی از نمونه‌های زیبای رفتار اجتماعی در باغستان، نوبت دهی آبیاری بر اساس طومار آب است که قرن‌ها رعایت شده‌ است. هنوز هم باغداران، آبیاری باغات را بر مبنای طوماری که ممهور به مهر حمداله مستوفی است انجام می‌دهند. همین امر باعث شده‌است تا باغستان سنتی قزوین به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده و در فهرست ثبت جهانی قرار گیرد. نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است آن است که از دست رفتن باغستان باعث می‌شود این نوع منحصر به فرد از زیستن اجتماعی، در تاریخ گم شود و قزوین هویت منحصر به فرد خویش را از دست بدهد.

منابع

↑ اخویزادگان، عباس (۱۳۸۱). گزارش طرح مطالعاتی احیا و ساماندهی باغات سنتی قزوین.
↑ گلریز، سید محمدعلی (۱۳۳۷). مینودر یا باب الجنه قزوین. دانشگاه تهران.
↑ «قزوین پایتخت فراموش شده تمدن ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۳.
↑ گلریز، سید محمدعلی (۱۳۳۷). مینودر یا باب‌الجنه قزوین. دانشگاه تهران.

این الگو باید جانشانی شود.

[ReferenceA-1] اخویزادگان، عباس (۱۳۸۱). گزارش طرح مطالعاتی احیا و ساماندهی باغات سنتی قزوین.

[2] گلریز، سید محمدعلی (۱۳۳۷). مینودر یا باب الجنه قزوین. دانشگاه تهران.

[3] «قزوین پایتخت فراموش شده تمدن ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۳.

[4] گلریز، سید محمدعلی (۱۳۳۷). مینودر یا باب‌الجنه قزوین. دانشگاه تهران.