باشو، غریبه کوچک
باشو، غریبه‌ی کوچک فیلمی است به کارگردانی و نویسندگیِ بهرام بیضایی، ساختهٔ سالِ ۱۳۶۴. این فیلم، پس از چند سال توقیف، نخستین بار در ۲۳ بهمنِ ۱۳۶۸ به نمایشِ عمومی درآمد.
| باشو، غریبه‌ی کوچک | |
|---|---|
پوستر، کارِ منوچهر عبدالله‌زاده، با عکس‌هایی از شهاب‌الدّین عادل | |
| کارگردان | بهرام بیضایی |
| تهیه‌کننده | علیرضا زرّین |
| فیلمنامه‌نویس | بهرام بیضایی |
| بازیگران | سوسن تسلیمی عدنان عفراویان پرویز پورحسینی فرّخ‌لقا هوشمند اکبر دودکار رضا هوشمند اعظم رهبر محمد فرخواه معزز بنی دخت عزیزاله سلمانی |
| موسیقی | بهرام بیضایی (انتخاب و تدوین) |
| فیلمبردار | فیروز ملک‌زاده |
| تدوین‌گر | بهرام بیضایی |
شرکت تولید | گروه فیلم لیسار |
| توزیع‌کننده | کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان |
تاریخ‌های انتشار | ۲۳ بهمنِ ۱۳۶۸ |
مدت زمان | ۱۲۱ دقیقه |
| کشور | ایران |
| زبان | گیلکی و عربی خوزستانی و فارسی |
باشو، غریبه‌ی کوچک در رأی‌گیری‌های گوناگونی بهترین فیلمِ تاریخِ سینمای ایران شناخته شده‌است — از جمله در رأی‌گیریِ سالِ ۱۳۷۲ مجلّهٔ سوره سینما از ناقدان (همراهِ آرامش در حضور دیگرانِ ناصر تقوایی) و رأی‌گیریِ سالِ ۱۳۷۸ مجلّهٔ دنیای تصویر و رأی‌گیریِ سالِ ۱۳۸۱ مجلّهٔ نقد سینما (همراهِ گوزنهای مسعود کیمیایی) و دو رأی‌گیریِ سالِ ۱۳۷۵ بهترین فیلمهای ایرانی پس از انقلابِ ۱۳۵۷ توسّطِ مجلّهٔ فیلم (از سینماگران و از نویسندگانِ سینمایی) و یکی دیگر توسّطِ تلویزیونِ فارسیِ بی‌بی‌سی در ۱۳۹۷ (بهترین فیلمِ ایرانی پس از انقلابِ ۱۳۵۷).
خلاصهٔ داستان
در یکی از بمباران‌های جنوبِ ایران در جریان جنگِ ایران و عراق پسرکی به نام «باشو»، که ویرانی خانه و خانواده خود را به‌چشم دیده، خود را به پشتِ کامیونی می‌اندازد و در آن خوابش می‌برد و هنگامی که چشم می‌گشاید کامیون به شمال ایران رسیده‌است. او از ترس انفجارهایی که برای عملیات راه‌سازی است می‌گریزد و در آن سوی بیشه به شالیزارِ زنی به نامِ «نایی» می‌رسد که با دو فرزندش و در غیاب شوهر زندگی و کار می‌کند. نایی به باشو نان و آب می‌دهد و می‌کوشد بداند کیست و زبانش را بفهمد. امّا زبان پسرک برای او قابل فهم نیست؛ همچنان که باشو هم نمی‌تواند زبان محلی او را دریابد. باشو در عوضِ محبت‌های نایی می‌کوشد به او در کارها کمک کند و گمان می‌کند این خواستِ شویِ در سفرِ نایی هم هست؛ غافل از آن که شوهر نایی با حضور این غریبه در خانه‌شان مخالف است. باشو، با کشف این موضوع، از خانه می‌رود؛ ولی نایی او را زیر باران می‌یابد و با کتک بازمی‌آورد. کمی بعد نایی بیمار می‌شود و باشو به‌جایش خانه را می‌گرداند و چون از بهبودش نگران است برایش به شیوهٔ جنوبی خود تشت می‌زند. نایی در نامه‌ای به شوهرش می‌گوید باشو را به جای پسر پذیرفته و نان او را از غذای خود خواهد داد. روزی سرانجام شوهر بازمی‌گردد و باشو با او روبرو می‌شود. پدر، که دست راستش را در سفر از دست داده، می‌پذیرد که باشو به جای دست او باشد و همهٔ خانواده یک‌صدا می‌روند که گراز را از مزرعه بتارانند.
ساخت
بیضایی در گفتگویی با ماهنامهٔ فیلم دربارهٔ چگونگی شکل‌گیری ایده اولیه فیلم می‌گوید که در سال‌های جنگِ ایران و عراق، هرگاه به شمال کشور سفر می‌کرده و پناهندگان و مهاجران جنگی را که از جنوب کشور بدان‌جا مهاجرت کرده بودند، می‌دیده؛ از خود می‌پرسیده که اولین جنوبی که به شمال آمده، چه احساسی داشته، چه افکاری در ذهن او گذشته، چگونه حرفهایش را به دیگران منتقل کرده و چطور با آن محیط سازش پیدا کرده‌است؟ وی در همان مصاحبه می‌گوید که ایده اصلی فیلم از سوسن تسلیمی است که مضمون اولیه را در طرح کوتاهی، با بیضایی در میان می‌گذارد و بیضایی از او می‌خواهد که خودش داستان آن را بنویسد. سوسن تسلیمی داستان کوتاهی می‌نویسد که تفاوت‌هایی با فیلم‌نامه فعلی داشته و از جمله، تأکید بیشتری بر وقایع جنگ جنوب داشت. بیضایی که گمان می‌کرده در آن برهه، نیازی به چنین داستانی نیست، بر اساس همان طرح اولیه، داستان دیگری می‌نویسد و به کانون پرورش فکری می‌دهد که تصویب می‌شود.
فیلمبرداری در پاییزِ ۱۳۶۴ تمام شد و مجلّهٔ فیلمِ آذر ماه خبر داد که «بیضایی مشغول تدوین این فیلم در کانون است.»
محمّدرضا سرشار داستانِ فیلم را برگرفته از مهاجر کوچکِ خودش دانسته، و مسعود فراستی برگرفته از مادرِ لیوبا ورونکوا. و این داستان پیشینیان و پیروانِ فراوانِ دیگر هم دارد: مثلاً پرواز را به خاطر بسپار (۱۹۶۵ میلادی، فیلم‌شده به سالِ ۲۰۱۹ میلادی) یرژی کوشینسکی شباهت دارد با داستانِ باشو. (و کوشینسکی خود متّهم به دزدیدنِ این داستان بود.) از همانندهای هم‌زمان و دیرتر هم می‌شود آشیانه مهر و بهار (۱۳۶۴) و گل پامچال و شیر (۲۰۱۶ میلادی) و یَدو را نام برد.
گزینشِ بازیگر نیز از مراحلِ حسّاسِ ساختِ این فیلم بود. غیر از سوسن تسلیمی، که از آغاز در جریانِ کار بود، عدنان عفراویان و پرویز پورحسینی بازیگرانِ مهمِّ این فیلم بودند. عفراویان در اهواز کشف شد و پورحسینی نیز برگزیدهٔ بیضایی بود. تسلیمی سپس‌تر هر دوی این انتخاب‌ها را ستود.
نمایش
. . . آقای بیضایی . . . آمد مرا ببیند و اعتراض کند که چرا دو سال باشو غریبهٔ کوچک را خواباندند. . . . گفتم نظر خود من بود که باشو اکران نشود. گفت یعنی چه؟ گفتم اگر قبول داری من آدم خوبی هستم که به عنوان آخرین فرد قبل از رفتنت از ایران می‌خواهی با من صحبت کنی، به عنوان آدمی که در این نظام می‌تواند به تو کمک کند، من خیر شما را خواستم. این خیرخواهی‌ها را هم نمی‌شد گفت. هیچ کس خبر نداشت که ما چرا اکران این فیلم را عقب انداختیم. . . . به خاطر حساسیت بر روی بعضی مسائل این کار را کردیم.
باشو غریبه‌ی کوچک، پس از چند سال توقیف، با میانجی‌گریِ رضا براهنی آزاد شد و در ایران و چند مملکتِ دیگر به نمایش درآمد. تلویزیون‌های معتبری چون آرته و ZDF و شبکهٔ اوّلِ توکیو و نیز تلویزیونِ ایران هم این فیلم را بارها نشان دادند. این فیلم بارها در جشنواره‌های گوناگونی نیز به نمایش درآمده − مثلاً باری در آستانهٔ بهارِ ۱۳۸۸ در جشنواره‌ای در ماینِ فرانسه.
در نظرِ دیگران
باشو، غریبه‌ی کوچک از ستوده‌ترین فیلمهای ایرانی بوده‌است. فرّخ غفّاری و والتر شوبرت و آرونا واسودف و محمّدرضا شجریان و آیدین آغداشلو و بهاءالدّین خرّمشاهی فیلم را ستوده‌اند، و مسعود فراستی تسلّطِ فنّی بیضایی را در انتقالِ حسِّ مِهر آفرین کرده. لورا مالوی مسألهٔ فیلم را از ورای مانعِ زبان فهمیدنی یافته و به نظرِ خسرو دهقان «فیلم در حد قابلیت سینمای ناطق معنی و مفهوم دارد». احمد کامیابی مسک به یاد آورده که در نمایشش در پاریس تماشاکُنان با چشمان اشکبار از تالار بیرون می‌آمده‌اند چندان که مسئولان سینما برای تماشاکنان این فیلم دستمال اختصاص داده بودند. باشو در هفتهٔ اوّلِ نمایش در رُم (با زیرنویسِ ایتالیایی) پُرفروش‌ترین فیلم شد. و حمید دباشی آن را گویاترین نمونهٔ سینماییِ نوزاییِ فرهنگیِ ایرانی دانسته‌است. دیگرانی هم بوده‌اند که این فیلم را نپسندیده‌اند، مانند هوشنگ کاووسی و فریدون گُله و مرتضی آوینی.
عبّاس امانت قسمت شنبه‌سرایی را سربازِ جنگ می‌داند که به خاطر فشار سانسور به صورت مسافری تصویر شده که نتوانسته در شهر کار بیابد. ولی، چنان‌که از تصوّرِ دیگرانی چون غزاله علیزاده پیداست، «پدر خانواده» آشکارا «در جبهه است»، هرچند در دیالوگ‌های فیلم چیزی در این معنی گفته نمی‌شود. از گفتگوی بیضایی در سالِ ۱۴۰۰ با مجلّهٔ فیلم امروز هر دو معنیِ جبهه و کار برمی‌آید.
پی‌رنگ زن روستائی فیلم و کل مناسبات او با جامعه‌ی ده سفت و سنجیده از کار درنیامده است. . . . اگر شما تعداد زیادی از این لکّه‌های خطا را از روی فیلم پاک کنید، چه می‌ماند؟ فی‌الواقع همان محاسبات هندسی، ریتم‌های مکانیکی، فلاشبک‌ها و آکروباسی دوربین، که در غیاب «انسان» کلاً از مقوله‌ی صنعت‌اند و به جای خود هیچ بد نیستند. ولی اگر بخواهید یک مشت فوت و فن و تردستی را به نام هنر به من تحمیل کنید، نه، بنده با احترامات فائقه زیر بار نمی‌روم.
از ۲۵ سال پیش که از ایران آمده‌ام فقط باشو غریبه کوچک ساخته بهرام بیضایی را دیدم که خیلی دوست داشتم و موقع تماشا گریه کردم.
سهراب شهید ثالث، ۲۶ دیِ ۱۳۷۶
از باشوی بیضایی خوشم آمد. . . . فیلمی بود که نفس می‌کشید و اوّل و آخر و وسط درستی داشت.
. . . من اونجا دستِ آقای بیضایی رو می‌بوسم با فیلم باشو، غریبه‌ی کوچکاش. یعنی می‌آد وارد این بحث می‌شه اتّصال این دو تا رو به هم معنی می‌کنه. اون هم به شمال می‌ره، ولی از جنوب می‌آد به شمال می‌رسه. معنی داره اون موقع. اون می‌گم روشنفکری که . . .
. . . از بیضایی فقط باشوی غریبه را دیدم که در آن تحسینم که به پشیزی هم نمی‌ارزد نصیب او و بازیگرش شد.
ابراهیم گلستان، ۳ اوتِ ۲۰۱۷
در فرهنگِ عامّه
دامون نوردین ترانه‌ای به نامِ «رگبار» خوانده که در آن به فیلمهای بیضایی، از جمله باشو، غریبه‌ی کوچک، اشاره می‌شود.
بازیگران
- سوسن تسلیمی در نقشِ «نایی جان»
- عدنان عفراویان در نقشِ «باشو»
- پرویز پورحسینی در نقشِ «قسمت شنبه‌سرایی»
- اعظم رهبر در نقشِ «ئوشین»
- محمد فراخواه در نقشِ «گل‌به‌سر»
- معزّز بنی‌دخت در نقشِ «مادر باشو»
- نعمت یمینی در نقشِ «پدر باشو»
- خدیجه نجات در نقشِ «خواهر باشو»
- اکبر دودکار در نقشِ «مرحمت»
- فرّخ‌لقا هوشمند در نقشِ «خواهرشوهر نایی‌جان»
- رضا هوشمند در نقشِ «شوهر او»
- ذبیح‌الله سلمانی در نقشِ «لقمان»
- گلشن انوشه در نقشِ «زن لقمان»
- لیلا سبحانی در نقشِ «دختر لقمان»
- محترم خوشرو
- گلشن کلانتری
دیگر عوامل
- دستیارِ کارگردان: حسن آقاکریمی، داریوش فرهنگ
- مدیرِ فیلمبرداری: فیروز ملک‌زاده
- دستیارانِ فیلمبردار: میکائیل ندایی، علی‌اصغر میرزایی
- فیلمبردارانِ همکار: ایرج صفوی، علی باقری، جهانگیر آزاد
- صدابردارانِ سرِ صحنه: جهانگیر میرشکاری، اصغر شاهوردی، بهروز معاونیان
- منشیِ صحنه: شهرزاد پویا
- چهره‌گر: فرهنگ معیّری
- طرّاحِ صحنه و لباس: ایرج رامین‌فر، علی‌اصغر میرزایی، بهرام بیضایی
- جلوه‌های ویژه: علی‌اصغر میرزایی، ایرج رامین‌فر، محمدرحیم بختیاری
- تدارکات: التفات قربانی، نعمت یمینی
- گروهِ فنّی: احمد انوار، جاوید کوثری، احمد کیارستمی
- برگردانِ گیلکیِ گفتگوها: سوسن تسلیمی
- برگردانِ عربیِ خوزی: عبدالحسین حسام‌زاده
- برشِ نسخهٔ منفی: ناصر انصاری
- امورِ صدا: چنگیز صیّاد
- آمیزشِ صداها: حسن زاهدی
- دستیارِ تولید: صدیقه سرافرازیان
- مدیرِ تولید: فتح‌الله دلیلی
- مجریِ طرح: فیروز ملک‌زاده
- با تشکّر از: واروژ کریم‌مسیحی
- چاپ و لابراتوار: سیمای جمهوری اسلامی ایران
- باهمکاری: اهالی و مردم جنبه‌سرا، شاندرمن، کپورچال و اسالم
- محصول: سال ۱۳۶۴ − کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
- رنگی، ۳۵ میلی‌متری؛ ۱۲۱ دقیقه
جنجال‌ها
. . . هنوز هم برخی تصور می‌کنند عامل بدبختی عدنان، بیضایی است که طعم خوش موفقیت را به او چشانده و اجازه نداده‌است او در همان جهل مرکبی که قرار داشت، به حیات طبیعی خود ادامه دهد.
احمد طالبی‌نژاد، ۱۳۹۴
این فیلم تا چهار سال پس از ساخت در توقیف بود و در سالِ ۱۳۶۸ به نمایش درآمد. سرگذشتِ عدنان عفراویان بارها در رسانه‌هایی علیهِ کارگردانِ فیلم استفاده شد و پاسخ‌هایی از بیضایی را هم در پی داشت. فرهاد حسن‌زاده نیز رمانی به نامِ آهنگی برای چهارشنبه‌ها (۱۳۷۷) در این باره نوشته و کامران نجف‌زاده نیز فیلمِ مستندِ کوتاهی به نامِ باشو غریبه بزرگ (۱۳۹۰) ساخته است.
جایزه‌ها
- کاندیدای بهترین پوستر از جشنواره فیلم فجر ۱۳۶۸
- برنده جایزه بهترین فیلم در جشنواره بین‌المللی فیلم هنر و تجربه اوبرویلیه فرانسه ۱۹۹۰
- برندهٔ جایزه اول جشنواره فیلم و هنر فرانسه ۱۹۹۱
- برنده جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره فیلم آدانا ترکیه ۱۹۹۱
- برنده دیپلم افتخار منتقدان حرفه‌ای بلژیک به خاطر انتخاب به عنوان یکی از پنج فیلم برتر سال ۱۹۹۲
- جایزه ویژه جشنواره فیلم پروین اعتصامی ۱۳۷۰
جستارهای وابسته
پانویس
توضیحات
- ↑ مشابهِ این کار در نمایشِ اُرگاست (۱۳۵۰) آزموده شده بود.
- ↑ رادی این گفته‌ها را از چاپِ بعدیِ کتابش حذف کرد. (رادی، اکبر؛ امیری، ملک‌ابراهیم. مکالمات. تهران: انتشارات ویستار. ۱۳۷۹.)
- ↑ فیلم در یوتیوب
ارجاعات
- ↑ «گفتگو با بهرام بیضایی: غریبه‌ای در پی تفاهم» - ماهنامه سینمایی فیلم، شماره ۸۷، سال هشتم - اسفند ۱۳۶۸، صفحهٔ ۴۴
- ↑ چهل‌وچهار منتقد و چهل فیلم‌ساز، «بهترینهای یک عمر»، ۸۸.
- ↑ پوریا و زین‌العابدین، «جذابیت پنهان انتخاب»، ۱۸.
- ↑ فراستی، «بهترینهای عمر ما»، ۷۳.
- ↑ −، «پاسخ به چند پرسش»، ۱۵۰.
- ↑ −، «برگزیدگان این سال‌ها»، ۱۶۶.
- ↑ «باشو غریبه کوچک: فیلم برگزیده بعد از انقلاب در نظرسنجی تماشا». بی‌بی‌سی فارسی. ۸ بهمن ۱۳۹۷.
- ↑ پایگاه خبری-تحلیلی پارسینه غیرمنتظره بهرام بیضایی در اختتامیه جشنواره پروین اعتصامی
- ↑ ص. ۱۳
- ↑ فراستی، «لذت نقد»، ۳۳۵.
- ↑ عبدی، «پرویز پورحسینی به روایت سوسن تسلیمی»، ایسنا.
- ↑ ارژمند و حیدری، «سینمای دههٔ شصت»، ۲۶۸−۲۶۹.
- ↑ فیلم امروز، شماره ۸
- ↑ شهرزاد، «نامه‌ای به دونده»، ۱۲۰.
- ↑ طالبی‌نژاد، «سینما اگر باشد»، ۱۲۸.
- ↑ اطبایی، «اشاره به دور»، ۷۳.
- ↑ غفّاری و جاهد، «از سینماتِکِ پاریس تا کانونِ فیلمِ تِهران»، ۱۳۸.
- ↑ خسروشاهی، «بازتاب سینمای نوین ایران در جهان»، ۴۲–۴۳.
- ↑ −، «نظر چند تن از میهمانان خارجی جشنواره دربارهٔ فیلمهای ایرانی»، ۶۹.
- ↑ خادمی، «شجریان به روایت شجریان»، ۶.
- ↑ http://cinemapress.ir/news/40475/آغداشلو-بیضایی-بر-می-گردد-چون-به-ایران-تعلق-دارد
- ↑ خرّمشاهی، «فرار از فلسفه»، ۵۸۴.
- ↑ فراستی، «لذت نقد»، ۳۳۴.
- ↑ Mulvey, "Afterword," 257
- ↑ دهقان، «باشو . . . سینمای ناطق».
- ↑ −، ««باشو» بالاتر از رقص با گرگها»، ۱۲.
- ↑ کاوسی، «باشو، غریبه کوچک و نایی، هیستریک بزرگ»، ۷۱–۷۲.
- ↑ گله، ضابطیان و راضی، «شانزده سال است کسی را ندیده‌ام»، ۶۶.
- ↑ آینه‌ی جادو
- ↑ Amanat, Iran: a Modern History, 888.
- ↑ علیزاده، «عکس و آینه»، ۱۷۱.
- ↑ فیلم امروز، شماره ۸
- ↑ رادی و امیری، «بشنو از نی»، ۱۵۶–۱۵۹.
- ↑ شهید ثالث، «آخرین گفتگو با سهراب شهید ثالث دربارهٔ یک اتفاق ساده»، ۴۴۶.
- ↑ مهرجویی و حقیقی، «مهرجویی: کارنامه‌ی چهل‌ساله»، ۲۶۳.
- ↑ گفتگوی فریدون جیرانی با ابراهیم حاتمی‌کیا در برنامه اینترنتی سی‌وپنج (دقیقهٔ ۴۰). یوتیوب. ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۸ فروردین ۱۳۹۹.
- ↑ گلستان، «ابراهیم گلستان از بیضایی می‌گوید»، ۱۴.
- ↑ «پرونده یک فیلم: باشو غریبه کوچک» - ماهنامه سینمایی فیلم، شماره ۸۷، سال هشتم - اسفند ۱۳۶۸، صفحهٔ ۴۰
- ↑ طالبی‌نژاد، «هم تنها، هم غریبه»، ۳۷.
- ↑ https://www.ibna.ir/vdcb58b5zrhbwap.uiur.html
- ↑ mehrnews.com/xfdK9
منابع
- − (شهریور ۱۳۷۰). ««باشو» بالاتر از رقص با گرگها». گزارش فیلم (۳ (پیاپی ۱۶)): ۱۲.
- − (فروردین ۱۳۷۰). «نظر چند تن از میهمانان خارجی جشنواره دربارهٔ فیلمهای ایرانی». فیلم (۱۰۴): ۶۷–۷۰.
- − (اسفند ۱۳۷۵). «پاسخ به چند پرسش». فیلم (۲۰۰): ۱۵۰–۱۶۱.
- − (اسفند ۱۳۷۵). «برگزیدگان این سال‌ها». فیلم (۲۰۰): ۱۶۶–۱۷۶.
- − (۱۸ شهریور ۱۳۹۳). ««باشو غریبه کوچک» بهترین فیلم کودک شد». جام جم (۴۰۶۷): ۵.
- آقازاده، محمد (شهریور ۱۳۷۱). «انجمن منتقدین سینما ۳». فیلم و سینما (۵): ۲۶.
- ارژمند، محمود؛ حیدری، محمدعلی, ویراستاران (۱۳۹۴). سینمای دههٔ شصت در گفتگو با مدیران سینمایی. تهران: انتشارات روزنه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۳۴-۵۳۰-۳.
- اشترابل، هانس؛ لورنس، رودیگر؛ جلالی، فرانک؛ کشفی، حجت؛ پوراحمد، کیومرث؛ رید، الکه؛ هالووی، دوروتی ارنا گرترود؛ هالووی، ران؛ لابونته، فرانسوا؛ مرادی، فاطمه؛ سلطان محمّدی، حسین (زمستان ۱۳۷۰). «گفتگو با میهمانان جشنوارهٔ اصفهان». فارابی (۱۳): ۱۳۳–۱۷۵.
- اطبایی، محمد (فروردین ۱۳۸۸). «اشاره به دور». فیلم (۳۹۲): ۷۰–۷۳.
- بیضایی، بهرام؛ جعفری‌نژاد، شهرام؛ روحانی، امید؛ دهقان، خسرو (اسفند ۱۳۶۸). «غریبه‌ای در پی تفاهم». فیلم (۸۷): ۴۴–۵۱.
- پوریا، امیر؛ زین‌العابدین، شبنم (آبان ۱۳۷۸). «جذابیت پنهان انتخاب». دنیای تصویر (۷۴): ۱۲–۲۰.
- جعفری‌نژاد، شهرام (۱۳۷۴). «نگاهی دیگر به «باشو، غریبه‌ی کوچک»». در قوکاسیان، زاون. فیلمهای برگزیدهٔ سینمای ایران در دههٔ ۶۰. تهران: انتشارات آگاه. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۰۰۱-۰.
- خادمی، نیره (۳۰ مرداد ۱۳۹۹). «شجریان به روایت شجریان». شهروند (۲۰۴۷): ۶.
- خرّمشاهی، بهاءالدّین (۱۳۷۷). فرار از فلسفه. تهران: نشر جامی. شابک ۹۶۴-۵۶۲۰-۲۲-۸.
- خسروشاهی، جلال, ویراستار (۱۳۷۰). بازتاب سینمای نوین ایران در جهان. تهران: انتشارات غزال.
- دهقان، خسرو (۲ اسفند ۱۳۶۸). «باشو . . . سینمای ناطق». هدف (۲۰۹).
- رادی، اکبر؛ امیری، ملک‌ابراهیم (۱۳۷۰). بشنو از نی: مکالمات با اکبر رادی. رشت: انتشارات هدایت.
- شهرزاد، محمّد (اسفند ۱۳۷۵). «نامه‌ای به دونده». فیلم (۲۰۰): ۱۱۹–۱۲۱.
- شهید ثالث، سهراب (۱۳۷۸). دهباشی، علی، ویراستار. یادنامهٔ سهراب شهید ثالث. تهران: انتشارات سخن و انتشارات شهاب ثاقب.
- طالبی‌نژاد، احمد (۱۳۹۶). سینما اگر باشد: تاریخ تحلیلی سینمای پس از انقلاب. تهران: انتشارات روزنه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۳۴-۶۶۸-۳.
- طالبی‌نژاد، احمد (تیر ۱۳۹۴). «هم تنها، هم غریبه». سینمای هنر و تجربه (۱۵): ۳۶–۳۷.
- عبدی، محمّد (۲۷ آذر ۱۳۹۹). «پرویز پورحسینی به روایت سوسن تسلیمی». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۵ دی ۱۳۹۹.
- فراستی، مسعود (آبان ۱۳۸۱). «بهترینهای عمر ما: بهترین فیلمها و فیلمسازان تاریخ سینما از نگاه ۵۵ منتقد سینمایی». نقد سینما (۱ (پیاپی ۳۳)): ۷۲–۸۷.
- فراستی، مسعود (۱۳۹۱). لذت نقد. تهران: نشر ساقی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۶۷۵-۹۷-۲.
- قوکاسیان، زاون (۱۳۷۱). مجموعه مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی. تهران: انتشارات آگاه.
- کاوسی، هوشنگ (آذر ۱۳۷۰). «باشو، غریبه کوچک و نایی، هیستریک بزرگ». فیلم (۱۱۵): ۷۱–۷۲.
- گلستان، ابراهیم (۲۵ مرداد ۱۳۹۶). «ابراهیم گلستان از بیضایی می‌گوید». شرق (۲۹۳۸): ۱۴.
- گله، فریدون؛ ضابطیان، منصور؛ راضی، علی (شهریور ۱۳۷۸). «شانزده سال است کسی را ندیده‌ام». گزارش فیلم (۱۳۳): ۶۰–۶۶.
- غفّاری، فرّخ؛ جاهد، پرویز (۱۳۹۳). از سینماتِکِ پاریس تا کانونِ فیلمِ تِهران: رودَررو با فرُّخ غَفّاری. تهران: نشر نی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۸۵-۰۹۴-۶.
- محبی، سیده فاطمه؛ علی‌عسگری، فاطمه, ویراستاران (۱۳۷۹). نمای آبگینه: مجموعه مقالات همایش زن و سینما. تهران: انتشارات سفیر صبح. شابک ۹۶۴-۷۰۷۱-۰۷-۸.
- معاونیان، بهروز (مرداد ۱۳۷۷). ««باشو» دیگه چه اسمیه؟!». سینما تئاتر (۳۰): ۷۵–۷۶.
- مهرجویی، داریوش؛ حقیقی، مانی (۱۳۹۲). مهرجویی: کارنامه‌ی چهل‌ساله. تهران: نشر مرکز. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۱۳-۱۲۸-۰.
- نجوان، امید (بهمن ۱۳۸۷). «جادوی خط نگاه». صنعت سینما (۷۹): ۱۲۱.
- Amanat, Abbas (2017). Iran: A Modern History. Yale University Press.
- Atwood, Blake (2016). Reform Cinema in Iran: Film and Political Change in the Islamic Republic. New York: Columbia University Press. ISBN 9780231178167.
- Dabashi, Hamid. "Bahram Beizai: Bashu, the Little Stranger" in Masters & Masterpieces of Iranian Cinema
- Dabashi, Hamid. "Mythmaker, Mythmaker, Make me a Myth" in Iran: The Rebirth of a Nation
- Ghani, Cyrus (2004). My Favorite Films. Mage Publishers. ISBN 0-934211-87-6.
- Mottahedeh, Negar (2008). Displaced Allegories: Post-Revolutionary Iranian Cinema. Durham: Duke University Press. ISBN 978-0822342755.
- Mulvey, Laura. "Afterword." The New Iranian Cinema: Politics, Representation and Identity. Edited by Richard Tapper. London: I. B. Tauris. 2002.
