امتیازنامه رویتر

وضع اسفبار کشور و پیش‌روی‌های روسیه در ترکمنستان باعث شد سپهسالار تصور کند با تحویل کلیه امور کشور به یک تاجر انگلیسی می‌تواند از انگلستان تقاضا کند کشور ایران را تحت قیمومیت نظامی خود قرار دهد همچنین پول کلانی هم به کشور برسد. در عمل پس از مذاکره با مقامات انگلیسی ثابت شد اشتباه می‌کرده‌است.

در ازای پرداخت دویست هزار لیره امتیازات ذیل به بارون ژولیوس دو رویتر واگذار شدند:

1. امتیاز انحصاری ایجاد راه‌آهن از دریای خزر تا خلیج فارس
2. دایر کردن تراموای شهری، بهره‌برداری از معادن (به غیر از معادن طلا و نقره و جواهر و معادنی که ملک مردم است) و جنگل‌ها به مدت ۷۰ سال
3. اجارهٔ گمرکات به مدت ۲۵ سال
4. صاحب امتیاز حق انتقال تمام یا قسمتی از آن را به دیگران داشت.
5. کمپانی اختیار داشت برای سرمایه اولیه ۶ میلیون لیره انگلیسی اوراق قرضه صادر نماید. (درآمد سالانه دولت در آن زمان حدود ۳ میلیون لیره انگلیسی بود).
6. سهم ایران از سود راه‌آهن ۲۰٪ و معادن و جنگل‌ها ۱۵٪ تعیین شد.
7. سهم ایران از سود گمرک ۶۰٪ تعیین گردید.
8. پس از امضای قرارداد، کمپانی رویتر مبلغ ۴۰ هزار لیره انگلیس به نام دولت ایران در بانک انگلستان می‌گذاشت تا در صورت تأخیر بیش از ۱۵ ماه در اجرای قرارداد ضبط شود.

به عقیده فریدون آدمیت، عمده‌ترین اشکالات این قرارداد موارد ذیل بودند:

1. وسیع بودن دامنه امتیازات اقتصادی آن
2. رویتر حق فروش امتیاز به غیر داشت که می‌توانست دشواری‌های سیاسی ایجاد کند
3. ایران از قراردادن بند حق بازرسی و نظارت بر شرکت در مفاد قرارداد غفلت کرده بود
4. رویتر سرمایه‌دار چندان معتبری نبود.

که بعداً معلوم شد که میرزا حسین خان سپهسالار ۵۰ هزار لیره، میرزا ملکم خان ۲۰ هزار لیره، معین الملک ۲۰ هزار لیره و مبالغی نیز اقبال الملک به عنوان رشوه برای عقد این قرارداد از انگلیسی‌ها دریافت کرده‌اند. روحانیون محلی بعد از شنیدن خبر عقد این قرارداد برآشفتند و شبنامه‌هایی در تهران پخش شد که نوشته بود شاه اختیار کشور را به یک یهودی داده‌است.

این قرارداد به قدری استعماری بود که اعتراض همه دنیا، حتی دیپلماتهای انگلیسی (مانند لرد کرزن) را نیز برانگیخت. وی گفت:

«وقتی که امتیاز رویتر منتشر گشت، مندرجات آن حاکی از تسلیم کامل و خارق‌العاده کلیهٔ منابع صنعتی کشور به بیگانگان بود و تا به امروز در هیچ مستعمره‌ای داده نشده‌است.»

• بارون رویتر درک کرد که بدون تضمین دولت نمی‌تواند قرضهٔ ۶ میلیون لیره مندرج در امتیازنامه را راه بیندازد.
• اجرای امتیازنامه موجب منازعه دائمی بین ایران و روس می‌شد.
• مخالفت افکار عمومی و بازرگانی جهان
• اعتراضات داخلی به رهبری ملا علی کنی.
• دولت انگلستان حاضر به طرفداری از رویتر نگردید.
• در لندن شاه و صدراعظم نتوانستند تضمینی در مورد حمایت نظامی انگلیس از ایران به‌دست آوردند.

در راه بازگشت از اروپا در بندرانزلی تلگرافی با امضای ۸۰ نفر از درباریان با درخواست عزل سپهسالار رسید. درباریان در خانه انیس الدوله، زن سوگلی شاه، رفته گروهی از مردم هم در ارگ شاهی جمع شده بودند.

سپهسالار استعفا داد و شاه استعفا را رد کرد تا اینکه نامه تندی از دو مجتهد نامدار پایتخت، ملاعلی کنی و سید صالح عرب رسیده، سید صالح عرب، صدراعظم را واجب القتل دانست. شاه تسلیم شده استعفا را پذبرفت.

چون رویتر دست از دعاوی خود برنمی‌داشت، ناگزیر امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران را به او دادند.

• جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار
• امتیازات و قراردادها در دوره قاجار