قنات

قنات \ qanāt \ ، یا کاریز، مجرای آب زیرزمینی که توسط آن آب را به مناطق کم‌آب می‌رسانند. 
تا پیش از ابداع سامانۀ لوله‌کشی آب به شیوۀ نوین، کاریز مهم‌ترین دستاورد بشری در آب‌رسانی به مناطق کم‌آب بوده است. دربارۀ چگونگی پیدایش قنات و زمان ابداع آن به صورت یک روش شناخته‌شدۀ آب‌رسانی، نظریه‌های مختلفی میان پژوهشگران وجود دارد؛ اما این نکته مسلم است که نظام مهندسی قنات یک‌باره خلق نشده است. فن آبیاری با قناتْ شیوه‌ای است جاافتاده و دقیق که به‌تدریج شکل گرفته، و در طول تاریخ طولانی خود، از نظر شکل و فن ساخت، تحولاتی را پشت سرگذاشته است. یکی از امتیازات بزرگ این روشِ آب‌رسانی ساده‌بودن ساختمان آن است؛ به نحوی که تقریباً از چند هزار سال پیش تاکنون ساختمان آن تغییر چندانی نکرده، و به همان شکل ساده باقی مانده است؛ در حقیقت، پس از آنکه ساختمان آن شکل ثابت خود را به دست آورد، به همان شکل باقی ماند و کمتر دستخوش دگرگونی شد (سیدسجادی، 12- 13؛ حائری، 46-47). 
زمان دستیابی انسان به فن ساخت کاریزها را می‌توان با آغاز گسترش و پیدایی علوم و صنایع ابتدایی در هزارۀ 3 ق‌م هم‌زمان دانست. در حقیقت، زمانی بهره‌برداری انسان از قنات آغاز شد که وی توانست به دانشهای مورد لزوم در این باره دست یابد. به بیان دیگر، انسان توانست فراز و نشیب زمینها را سنجیده و تراز کشیده و مشکل شیب‌دادن کف کاریز را حل کند و از سوی دیگر، قادر به محاسبه گردید، و دانست که آب قنات به کدام زمین فرو خواهد نشست و از طرف دیگر در این مسیر تکاملی، از وسایل و ابزارهای گوناگون هرچند ساده مانند بیل، کلنگ، چرخ و چراغ استفاده کرد (سیدسجادی، 14-15). 
بی‌تردید، نخستین کاریزها در مناطق نیمه‌خشک در دامنۀ کوهها که ذخیرۀ آب زیرزمینی مناسبی داشتند، پدید آمده‌اند. تقریباً همۀ پژوهشگرانی که دربارۀ این شیوۀ آب‌رسانی مطالعه کرده‌اند، بر سر این موضوع اتفاق نظر دارند که نخستین کاریزها در محدودۀ فرهنگی ایران در دامنه‌های جنوبی رشته کوههای البرز و دامنه‌های کوههای منفرد واقع در فلات مرکزی ایران پدیدار شده‌اند (نک‍ : حائری، همانجا؛ مالکی، 1؛ گوبلو، 101؛ کورس، 165-167). 
کوهپایه‌های جنوبی رشته کوههای البرز و کوههای میانی ایران به زمینهای نسبتاً خشک، اما قابل‌کشت و بدون آب دائم با میزان اندک بارندگی منتهی می‌شوند که به سبب اتصال به ارتفاعات، دارای سفره‌های آب زیرزمینی‌اند و از لحاظ توپوگرافی، کوهپایه‌ها با یک شیب ملایم به زمینهای نسبتاً مسطح و مستعد کشاورزی می‌رسند. از سوی دیگر، اقلیم گرم و نیمه‌خشک فلات مرکزی ایران به سبب تبخیر بیش از اندازه، امکان استفاده از جویهای روباز را به ساکنان فلات مرکزی ایران نمی‌داد. از این‌رو، آنها به روشی روی آوردند تا از آبهای ذخیره‌شدۀ زیرزمینی بیشترین استفادۀ ممکن را ببرند و در گذر زمان، با تکامل بخشیدن به فن استفاده از آبهای زیرزمینی به فناوری ساخت کاریز دست یافتند و به مرور توانستند با کندن مادرچاههای ژرف‌تر و آبراهه‌های زیرزمینی درازتر، آبهای زیرزمینی را تا مسافتهای دورتر به دشتهای حاصلخیز، اما کم‌آب برسانند (مالکی، همانجا؛ سیدسجادی، 31، 63). 
در بیشتر مناطق ایران، به سبب شرایط جغرافیایی از زمان پیدایش فناوری کاریز تا کنون، به شکلی گسترده از این شیوۀ آب‌رسانی به عنوان شیوه‌ای مطمئن استفاده می‌شود (همـو، 32-33). شمـار رشته قناتها در ایران به تنهایی نسبت به شمار همۀ قناتها در دیگر نقاط جهان بیشتر و طولانی‌تر است؛ از همین‌رو، بسیاری از پژوهشگرانْ ایران را زادگاه کاریز می‌دانند (همانجا).
قناتها متناسب با جنس زمین و محلی که باید در آن کشاورزی شود، با یکدیگر تفاوت دارند. ژرفا و درازای کاریزها در کوهپایه‌ها کم‌تر، و در دشتها، بیشتر است. برخی از کاریزها از جایی که آب آنها برای کشاورزی آفتابی می‌شود، یعنی جایی که به سطح زمین می‌آید، تا سرچشمۀ اصلی، یعنی مادرچاه، چندین کیلومتر فاصله دارد (کیهان، 3 / 59-60). برای نمونه، 3 رشته قنات در گناباد وجود دارد که دیرینگی آنها به سدۀ 7 ق / 13 م می‌رسد. این قناتها 35 کمـ درازا دارند و ژرفای مادرچاه آنها 300 متر است (نک‍ : گوبلو، 47، حاشیۀ 12، نیز نک‍ : 54-55). حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق، از قناتهای گناباد یاد کرده است. به نوشتۀ او، یکی از این قناتها حدود 4 فرسنگ درازا، و حدود 400 گز ژرفا داشته است (ص 144).
سامانۀ قناتها از نظر کلی روشی بسیار ساده است و در ساخت آنها، از عناصر مشخصی استفاده شده است. معمولاً یک رشته قنات از یک مادرچاه، چندین میله، یک کوره و مظهر تشکیل شده است. مادرچاه نخستین چاه از مجموعۀ چاههای یک قنات است که به سفره‌های آب زیرزمینی برخورد می‌کند. میله به چاههایی گفته می‌شود که در حدفاصل مادرچاه و مظهر قنات برای هوادهی و تسهیل در کار خاک‌برداری و لای‌روبی‌کنده می‌شود. کوره آبراهه‌ای زیرزمینی است که یک سر آن از اتصال مادرچاه با سفرۀ آب زیرزمینی آغاز می‌شود و سر دیگر آن به مظهر قنات می‌رسد و انتهای میله‌ها را به هم متصل می‌سازد و آب را با شیبی بسیار کم از سرچشمۀ قنات تا مظهر قنات هدایت می‌کند. مظهر به جایی در پایین‌ترین بخش از شیب زمین گفته می‌شود که قنات پایان می‌یابد و آب در سطح زمین ظاهر، و یا به اصطلاح آفتابی می‌شود. مظهر قنات تنها بخش از ساختمان یک قنات است که روی زمین قرار دارد. به مظهر قنات «دهن فرهنگ» نیز گفته شده است؛ همچنین، به آبراهۀ روبازی که از مظهر قنات تا محل تقسیم آب برای زمینهای کشاورزی کشیده می‌شود، هرنج می‌گویند (حائری، 42-44). 
بدون شک تا دهۀ 1340 ش، قنات شاهرگ اقتصادی ایران بوده است. شبکۀ قناتها همۀ شهرها و روستاها را فرا گرفته بود و افزون بر تأمین آب کشاورزی، آب آشامیدنی مردم این سرزمین را نیز تأمین می‌کرد. تا آن زمان، بیشتر مناطق واقع در نواحی مرکزی ایران با قنات احیا، و آبیاری می‌شدند و حدود 80٪ فعالیتهای مردم ایران بر پایۀ آبهای زیرزمینی استوار بوده است. تا سالهای آغازین دهۀ 1350 ش بیش از 000‘50 قنات در ایران دایر بوده است؛ اما از آن زمان به بعد، این سازۀ کم‌هزینه، بادوام و سازگار با محیط زیست تاب فناوری ناهمساز چاههای عمیق را نیاورد و با افزایش شمار چاههای عمیق به مرور از شمار کاریزها کاسته شد (همو، 8؛ کورس، 150؛ مالکی، «الف»). 
تا سالهای پایانی دهۀ 1340 ش، که روستاهای شمیران در کلان‌شهر تهران مستحیل نشده بودند، حیات اقتصادی این روستاها به قنات وابسته بود. تا پیش از پایتخت شدن تهران در 1200 ق، بیشتر آب مورد نیاز روستاهای کوچک شمیران از رودخانه‌ها و چشمه‌ها و اندک‌شماری قنات تأمین می‌شد؛ اما دیری نپایید که این روستاهای خوش آب‌وهوا به تابستانگاه شاهان و درباریان قاجار و مردم تهران بدل شد و شاهان و درباریان قاجار در این روستاها برای خود کاخ و عمارتهای ییلاقی برپا داشتند و آن دسته از مردم تهران نیز که از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردار بودند، فراخور حال خود، باغ و خانه‌ای در شمیران فراهم کردند. 
با گسترش باغها و کشتزارها در شمیران، منابع آب پیشین تکافوی این همه را نداشت؛ از این‌رو، شماری از اعیان و متمولان تهران برای تأمین آب مورد نیاز عمارتها و باغهای ییلاقی خود ناگزیر به کندن قنات شدند. این قناتها بر سرسبزی و آبادانی روستاهای شمیران بیش از پیش افزود و دیری نپایید که باغهای روستاهای پراکندۀ شمیران به یکدیگر پیوستند و شمیران به باغی بزرگ بدل شد که تفکیک روستاهای آن را از یکدیگر دشوار می‌کرد. از سوی دیگر، با افزایش شمار باشندگان تهران این شهر با کمبود آب روبه‌رو شد. بخشی از این کمبود از حدود 30 رشته قناتی تأمین می‌شد که از کوهپایه‌های شمیران سرچشمه می‌گرفتند (نک‍ : بنجامین، 112؛ پولاک، I / 77؛ چاپارباشی، 549). 
با رشد کالبدی تهران در دهۀ 1340 ش، روستاهای سرسبز شمیران یکی پس از دیگری به کلان‌شهر تهران پیوستند و طی چند دهه، باغهای سرسبز آن نابود، و به مناطق مسکونی بدل شدند. با از میان رفتن باغها، قناتهای پرآب شمیران نیز کارایی خود را از دست دادند. امروزه، از شمار اندکی از این قناتها برای آبیاری فضاهای سبز شمیران استفاده می‌شود و آب بسیاری از این قناتها بدون استفاده هدر می‌رود. 

مآخذ

 چاپارباشی، علی‌اکبر، «در بیان تعریف جغرافیایی فیزیک شمران»، یغما، تهران، 1345 ش، س 19، شم‍ 220؛ حائری، محمدرضا، قنات در ایران، تهران، 1386 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ سیدسجادی، منصور، قنات: کاریز تاریخچۀ ساختمان و چگونگی گسترش آن در جهان، تهران، 1361 ش؛ کورس، غلامرضا، «قنات یا کهریز»، آب و فن آبیاری در ایران باستان، تهران، 1355 ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایـران، تهران، 1311 ش؛ گوبلو، هانری، قنات، فنی برای دستیابی به آب، ترجمۀ ابوالحسن سرو مقدم و محمدحسین پاپلی یزدی، مشهد، 1371 ش؛ مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران: مطالعۀ موردی قناتهای شهر تهران، تهران، 1384 ش؛ نیز: 

Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, 1887; Polak, J. E., Persian: das Land und seine Bewohner, Leipzig, 1865. 
علی کرم‌همدانی

قناتهای شمیران

 قناتهایی که در منطقۀ شمیرانات وجود داشته، و بسیاری از آنها هنوز نیز دایر است، به ترتیب الفبایی بدین شرح‌اند: 

قنات اختیاریه

 مادرچاه این قنات در فرهنگ‌سرای نیاوران واقع است و کورۀ آن با درازای 800‘ 1 متر، ‌از خیابانهای تنگستان چهارم و دوم و نیز شهید لواسانی (فرمانیه) می‌گذرد و مظهر آن در اختیاریۀ شمالی، شمال بزرگراه آیت‌الله صدر آفتابی می‌شود. میزان آبدهی این قنات به‌طور متوسط، 15 لیتر در ثانیه است و برای آبیاری فضای سبز بزرگراه صدر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

قنات اراج

 این قنات در شمال بیمارستان 505 نیروی زمینی ارتش واقع است و کورۀ آن با درازای 500‘ 2 متر، پس ‌از قطع مسیل دارآباد، عبور از اراضی لارک و اقدسیه و قطع جادۀ لشکرک، در جادۀ ازگل آفتابی می‌شود. میزان آبدهی این قنات 5 / 22 لیتر در ثانیه است. آب این قنات در نهر خیابان جاری می‌شود و برای آبیاری فضای سبز و باغهای منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

قنات اراج 2

 عمق مادرچاه این قنات 25 متر است و کورۀ آن از ضلع شرقی خیابان سباری (آجودانیه)، انتهای کوچۀ 14 شرقی به‌سمت محلۀ اراج امتداد می‌یابد و پس‌ از قطع بلوار ارتش، در کوچه‌ای به‌نام قنات اراج آفتابی می‌شود.

قنات ارامنه، یا قلعۀ ارامنه

 مادرچاه این قنات در جنوب نمایشگاه بین‌المللی قرار دارد و کورۀ آن با درازای 800‘ 1 متر، از خیابان سئول می‌گذرد و در اراضی محلۀ ونک آفتابی می‌شود. میزان آبدهی این قنات 15 لیتر در ثانیه است و آب آن در جوی خیابان جاری می‌شود و به مصرف آبیاری فضای سبز می‌رسد. درگذشته این قناتْ باغها و کشتزارهای ارمنیان ساکن قلعۀ ارامنۀ ونک را آبیاری می‌کرد.

قنات استخر هندی

 مادرچاه این قنات در زمینهای محلۀ اویـن ـ درکه قرار دارد و کورۀ آن با درازای 100‘ 2 متر، پس‌ از قطع خیابانهای درکه، شهید محسن اعرابی، و نیز مسیل درکه در اراضی پایین‌دست مجتمع مسکونی آتی‌ساز آفتابی می‌شود. میزان آبدهی این قنات حدود 25 لیتر در ثانیه است و آب آن در جوی خیابان جاری می‌شود و به مصرف آبیاری فضای سبز می‌رسد.

قنات اشرف‌آباد زرگنده

 مادرچاه این قنات به عمق 45 متر در محلۀ پل رومی واقع است. کورۀ این قنات با درازای 300‘ 2 متر، از خیابانهای بوستان و الٰهیه، و نیز بزرگراه صدر در غرب خیابان شریعتی به موازات خط یک متروی تهران می‌گذرد و احتمالاً در طول مسیر خود انشعاباتی به طرف خیابان شریعتی دارد. آب این قنات در مسیل زرگنده در غرب خیابان شریعتی آفتابی می‌شود و آبدهی آن در حدود 5 لیتر در ثانیه است.

قنات اعلم

 مادرچاه این قنات در ضلع شمالی خیابان باهنر، نرسیده به میدان یاسر واقع است و پس ‌از گذر از عرض خیابان باهنر و زیر سازمان تبلیغات اسلامی، وارد محوطۀ مرکز علوم ستاره‌شناسی تهران می‌شود و در ضلع شمالی پارک آدینه آفتابی می‌گردد. در حال حاضر، شهرداری تهران به سبب کیفیت مطلوب آب این قنات، از آن برای آبیاری بوستان آدینه استفاده می‌کند.

قنات اقدسیۀ 1، یا باقلازار

 مادرچاه این قنات در دامنۀ کوههای شمال تهران، در غرب زمینهای بیدستان واقع است و کورۀ آن با درازای 000‘ 3 متر، از احتسابیه می‌گذرد و در شرق اقدسیه آفتابی می‌شود. میزان آبدهی این قنات حدود 15 لیتر در ثانیه است و آب آن در جوی خیابان جاری می‌شود و به مصرف آبیاری فضای سبز می‌رسد.

قنات اقدسیۀ 2

 مادرچاه این قنات در غرب خیابان سباری (آجودانیه)، در ضلع شرقی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی واقع است و کورۀ آن به سمت جنوب شرقی خیابان سباری ادامۀ مسیر می‌دهد و در انتهای کوچۀ 6 شرقی پشت ساختمان صنایع نفت کنونی آفتابی می‌شود.

قنات امامزاده قاسم

 مادرچاه این قنات در دامنه‌های کوههای شمال تهران واقع است و کورۀ آن با 600 متر درازا، از شرق خیابان دربند و شمال گلاب‌دره می‌گذرد و در محلۀ امامزاده قاسم آفتابی می‌شود. میزان آبدهی این قنات حدود 4 لیتر در ثانیه است که به مصرف آبیاری فضای سبز محلۀ امامزاده قاسم می‌رسد.

قنات باکک