جزیره (بین‌النهرین)
اقلیم جزیره (به عربی: الجزيرة) منطقه‌ای جغرافیایی واقع در بخشی از کردستان عراق و سوریه و ترکیه می‌باشد که کوه‌های آناتولی و رودهای دجله و فرات آنرا احاطه کرده‌اند. و نام تاریخ بخش بالایی میانرودان (بین‌النهرین علیا) است و سه شهر اصلی آن رقه (در شمال سوریه) و موصل (در شمال عراق) و آمد (در جنوب شرقی ترکیه) بوده‌است. این منطقه عمدتاً کُردنشین می‌باشد. به اقلیم جزیره، جزیره اَقور و جزیره قور هم گفته‌اند.
در ۲۳۰ لشکر ساسانی به نواحی تحت حکمرانی امپراتوری روم در جزیره‌ی میانرودان یورش بردند و شهر نصیبین را محاصره کردند ولی نتوانستند این شهر را تسخیر کنند.
در لغتنامه دهخدا در مدخل جزیره اقور آمده است: جزیرهٔ اقور یا قور میان دجله و فرات است. آن جزیره را شهرهای بزرگ و تاریخی است و نسبت بدان را جزری گویند. (منتهی الارب). میان دجله و فرات در مجاورت شام قرار دارد و شامل دیار بکر و مضر است. بدان جهت جزیره اش گویند که میان دجله و فرات واقع شده‌است. این دو شط از بلاد روم است در مقابل هم قرار می‌گیرند و به موازات یکدیگر سرازیر می‌شوند و نزدیک بصره به هم می‌پیوندند و به دریا می‌ریزند. این جزیره آب و هوای خوب و محصول نیکویی دارد و پربرکت است. شهرهای معظم و باره‌ها و قلاع مستحکم فراوان دارد و مهمترین شهرهای آن عبارتند از: حران، رهاء (شانلی‌اورفه امروزی)، رقه، رأس‌العین، نصیبین، سنجار، خابور، ماردین، آمِد (دیار بکر امروزی)، میافارقین (سیلوان امروزی)، موصل و جز آن. کتابهایی دربارهٔ تاریخ این جزیره و مردم آن تألیف شده و مردان بزرگی در دانشها و فنون مختلف در آن تربیت شده‌اند.
سه بخش تاریخی جزیره
منطقهٔ جزیره، به سه بخش تقسیم می‌شد که به هر یک از آن‌ها یک دیار می‌گفتند. سه منطقه دیار ربیعه، دیار بکر و دیار مضر نام داشت. این سه واژه نام سه قبیلهٔ عرب بود که پیش از اسلام، زیر لوای پادشاهان ساسانی به آن منطقه مهاجرت کرده‌بودند و محل اسکان هر قبیله به نام آن قبیله موسوم شده‌بود. مرکز دیار ربیعه شهر موصل، مرکز دیار بکر شهر آمد و مرکز دیار مضر شهر رقه بود. در دیار ربیعه و بکر اکثریت جمعیت با کردها بود، اما در دیار مضر اکثریا جمعیت را عرب‌ها تشکیل می‌دادند.
دیار ربیعه
دیار ربیعه به بخش‌های شرقی جزیره گفته می‌شد. این منطقه از تل فانان تا تکریت در دو سوی دجله واقع شده بود و مرکز آن شهر موصل بود. شهرهای نصیبین، دارا، اربیل، بلد، سنجار و رأس‌العین (سریکانی) مهمترین شهرهای آن به شمار می‌رفتند. مرکز دیار ربیعه شهر موصل آنقدر اهمیت داشت که در زمان مروان دوم آخرین خلیفهٔ امویان به عنوان مرکز کل ایالت جزیره اعلام شد. ابن حوقل که در سال ۳۵۸ هجری از موصل در دیار ربیعه دیدن کرده، توصیفی از شهر و نواحی اطراف به دست داده و اکثر جمعیت آن را کرد ذکر کرده‌است. طولیف کردی مانند هذبانی (در اربیل)، کردهای یعقوبی (در اطراف موصل)، کردهای حکاری (در ناحیهٔ حکاری)، و کردهای بختیه و داسنی در نواحی سنجار از جمله طوایف کرد دیار ربیعه بوده‌اند.
دیار بکر
دیار بکر کوچک‌ترین دیار از سرزمین جزیره بوده و در شمال آن قرار می‌گرفت. شهرهای دیار بکر همگی در ساحل فرادست رود دجله قرار داشتند. شهر آمد در غرب دجله مرکز دیار بکر بود و از جمله شهرهای مهم دیگر آن می‌توان به میافارقین و حصن کیف اشاره کرد. از جمله طوایف کرد دیار بکر می‌توان به کردهای حمیدی، دوستکی، خاندان مروانی و کردهای بشنویه اشاره کرد. کردهای مروانی از سال ۳۸۰ تا ۴۸۹ قمری در دیاربکر حکومتی کرد به نام مروانیان تأسیس کردند که میان خلفای عباسی و دولت روم نقش واسطه داشت.
دیار مضر
دیار مضر به بخش غربی جزیره گفته می‌شد. مرکز این بخش، شهر رقه بود و اکثریت جمعیت را در این بخش از جزیره اعراب تشکیل می‌دادند.
مشاهیر
جستارهای وابسته
- جغرافیای عراق
- هلال حاصل خیز
منابع
- ↑ Istakhri, Ibrahim. Al-Masālik wa-al-mamālik, Dār al-Qalam, Cairo, 1961
- ↑ علی‌اکبر دهخدا و دیگران، سرواژهٔ «جزیره»، لغت‌نامهٔ دهخدا.
- ↑ CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
- ↑ لسترنج، گای. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، ص ۹۳.
- ↑ قره‌چانلو، حسین. جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، ج ۱، تهران: سمت، ۱۳۸۰، ص ۲۸۵.
- ↑ لسترنج، گای. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، صص ۹۴ و ۱۰۸.
- ↑ قره‌چانلو، حسین. جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، ج ۱، تهران: سمت، ۱۳۸۰، صص ۲۸۷ و ۳۰۲.
- ↑ ابن حوقل، ابوالقاسم محمد. صورة الأرض، بیروت: دارالمکتب الحیاه، ۱۹۹۲م، ص ۳۱۵.
- ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحّاده و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱=۲۰۰۰م، ج ۳، صص ۴۲۲ و ۴۲۷.
- ↑ ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن علی‌الاکرم. الکامل فی التاریخ، تحقیق عبدالسلام تدمری، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۲۰=۱۹۹۹م، ج ۷، ص ۳۷۳.
- ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحّاده و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱=۲۰۰۰م، ج ۴، ص ۶۰۵.
- ↑ زکی، محمد امین. تاریخ کرد و کردستان، ترجمۀ حبیب‌الله تابانی، چ ۱، تبریز: آیدین، ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۳۴۳.
- ↑ ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن علی‌الاکرم. الکامل فی التاریخ، تحقیق عبدالسلام تدمری، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۲۰=۱۹۹۹م، ج ۸، ص ۱۲۳.
- ↑ لسترنج، گای. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، صص ۱۱۶ و ۱۲۲.
- ↑ قره‌چانلو، حسین. جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، ج ۱، تهران: سمت، ۱۳۸۰، صص ۳۱۳ و ۳۱۸.
- ↑ لین‌پول، استانلی. طبقات سلاطین اسلام، ترجمۀ عباس اقبال، چ ۲، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۳، صص ۱۰۷-۱۰۶.
- ↑ ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن علی‌الاکرم. الکامل فی التاریخ، تحقیق عبدالسلام تدمری، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۲۰=۱۹۹۹م، ج ۷، صص ۴۰۱ و ۴۰۳.
- ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحّاده و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱=۲۰۰۰م، ج ۳، ص ۵۳۸ و ج ۴، ۶۰۸.