ارس (سرده)

اُرس یا وُرس یا سرو کوهی که به نام‌های بُرس، هَوَرس، اَوِرس، اُرسا، اَرچا، اردوج و مَرخ نیز خوانده می‌شود، سرده ای بسیار با ارزش و دیرزی از تیره سرو است که در مناطق کوهستانی و بیشتر در ارتفاعات بیش از ۲۵۰۰ متر می‌روید.

این سرده که بومی ایران نیز می‌باشد در دامنه جنوبی رشته کوه‌های البرز، از آذربایجان تا خراسان و به ویژه در شرق کشور (مناطق ارس سیستان ، تخت مایان و کلیلاق تربت جام ) و در ارتفاعات به‌طور گسترده یافت می‌شود. اُرس بسیار پایدار و سازگار با هر نوع آب و هوا است و برگ‌هایش مانند دیگر گونه‌های سرو به شکل سوزنی می‌باشد. این درخت دارای عمر طولانی بیش از دو هزار سال است و در برابر بیماری‌ها و انگل‌های طبیعی بسیار مقاوم است، چنان‌که آسیب انگل‌ها تنها موجب دیسه مندی این گیاه و تنوع رخ و ریخت تنه و شاخه‌های آن شده‌اند که این خود به زیبایی و جوراجوری اشکال اُرس در گذر میلیون‌ها سال فرگشت انجامیده‌است.

پراکندگی این گیاه در سطح کشور ایران دو میلیون هکتار است که بیشتر در خراسان تمرکز دارد. اُرس در ایران از جمله درختان حفاظت شده به‌شمار می‌آید که قطع آن ممنوع است.

از دیرباز در فرهنگ ایران اُرس و سرو نماد جاودانگی و نامیرایی بوده‌است و به شکل نگارگری ایرانی در سنگ نگاره‌های پیش از اسلام و در شکل نماد ترمه پس از اسلام در گستره هنرهای تجسمی ایران همواره نقش اساسی داشته‌است. گونه ای از دیسه خزنده آن را می‌توان در دامنه‌های شمالی البرز که میزان بارندگی بیشتری دارد همچون ارتفاعات سماموس و ارفه کوه یافت. منطقه شهرستانک یکی از زیستبوم‌های دیسه درختی اُرس است که شمار فراوانی از آن را اگرچه تُنُک در خود جای داده‌است که از آن میان برخی بسیار کهنسال‌اند. گمان می‌رود در روزگاری نه چندان دور سرتاسر البرز پوشیده از گونه‌های جوراجور اُرس به ویژه گونه درختی بوده‌است که در گذر زمان به خاطر بیش بهره‌برداری از انبوهی آن کاسته شده چنان‌که اکنون تنها نشانه‌هایی از آن پوشش گسترده یافت می‌شود که در برخی نقاط مانند گلیل ، هزارمسجد یا شهرستانک و منطقه ماز -دلیچایی می‌توان بازمانده‌هایی از آن انبوهی گذشته را جُست. در فراسوی البرز در بلندی‌های نواحی کوهستانی پارک ملی خَبر جوامعی از ارس‌های تنومند و کهنسال وجود دارند که در سطوح سنگی و پرشیب استقرار یافته‌اند همچنین در ارتفاعات جیرفت کرمان منطقه سربیژن و دلفارد و ارتفاعات حاجی‌آباد هرمزگان کوه سیرو نیز این گیاه به صورت پراکنده یافت می‌شود.

بهره‌برداری از این گیاه در گذشته و اکنون رواج داشته و دارد و موارد بهره‌برداری شامل: به کار بردن چوب بسیار سخت و استوار و مقاوم در برابر موریانه در خانه سازی؛ بهره بردن در مصارف عطرسازی و همچنین عطاری بوده‌است که مورد اخیر هنوز ادامه دارد. گفتنی ست در گذشته از شاخه اُرس در لابلای پارچه‌های پشمی برای گریزاندن حشرات موذی چون بید استفاده می‌شده‌است.

درخت اُرس به خاطر رشد اندکی که دارد-کمتر از یک میلی‌متر در سال- می‌تواند اگرچه با قطری به ظاهر کم عمری دراز داشته باشد ازینرو در گستره البرز و دیگر نقاط ایران وجود اُرس‌هایی کهنسال تا دست کم ۱۰۰۰ سال معمول است هرچند برخی از این درختان اُرس، مانند درخت اُرس روستای ابرسیج و اُرس شهر دیباج قدمتی چند هزار ساله پیدا کرده و به واسطه در معرضِ دید بودن‌شناس می‌شوند. اُرس در رشته کوه زاگرس و رشته کوه‌های مرکزی ایران نیز یافت می‌شود. این درخت در ترکی آردئچ، آتوش و آردئش و در کردی کرمانجی مَرخ خوانده می‌شود و اعراب میوه آن را ابهل می‌نامند.

ارس (Juniperus) سرده بزرگی مشتمل بر ۶۰ گونه‌است که به‌طور گسترده در نیمکرهٔ شمالی، از مناطق سرد و قطبی مانند گرینلند، شمال سیبری و آلاسکا تا کوه‌های بلند مناطق گرمسیری انتشار یافته‌است. گونه‌های این سرده همیشه سبز، به صورت درختانی بلند، کوچک یا درختچه‌ای و خزنده بوده، دیر زیستی و عمر برخی درختان آن بسیار زیاد و حتی تا بیش از ۲۰۰۰ سال می‌رسد. به جز گونهٔ J. deppeana معمولاً پوست به فلس‌های طولی از تنه جدا می‌شود. شاخه‌های پیرامونی گسترده و نا منظم هستند، برگ‌ها فلسی و آرایش آن‌ها متقابل متلاقی یا در چرخه‌های ۳ تایی، در درختان جوان همیشه سوزنی یا نیشتری شکل، ولی در درختان مسن به صورت یکی از دو نوع نامبرده یا هر دو با هم دیده می‌شوند. معمولاً دوپایه، به ندرت تک پایه، گل‌های نر شاتونی، به شکل تخم مرغی یا واژ تخم مرغی و بر روی شاخه‌ها ی کوتاه انتهایی یا محوری هستند. گل آذین یا مخروط ماده به شکل کروی و از ۳ تا ۶ فلس تشکیل شده‌است در زیر بعضی یا همهٔ آن‌ها ۱ یا ۲ تخمک وجود دارد. مخروط کروی شکل، شفت مانن، غیر شکوفا و در سال اول یا دوم از رشد خود رسیده، فلس‌ها ۳ تا ۶ عدد، کم و بیش گوشتی به صورت بسته و چسبیده به هم، معمولاً موقع رسیدن به رنگ آبی تیره یا از غبار سفید رنگی پوشیده شده و خیلی صمغ دار هستند. در داخل هر مخروط ۱ تا ۱۰ دانه گرد، تخم مرغی یا گوشه‌دار با پوشش سخت و بدون بال قرار دارد. لپه ۲ یا ۴ تا ۶ عدد می‌باشد.

بذر این درخت باید در خاک آهک بماند و تحت شرایط آبدهی و نور مناسب رشد کند یک راه دیگر آن که به صورت طبیعی است باید بذر آن توسط حیواناتی مانند کلاغ و خرس و گراز خورده شود و مدفوع آنها بر زمین بر جای بماند تا در شرایط مناسب در طبیعت رشد کند.

در میوه‌های سرو کوهی به مقدار جزئی پیرو اکسالیک اسید و چند اسید دیگر و کمی قند و در حدود ۰٫۸–۱٫۲ درصد اسانس یافت می‌شود

گونه‌های این جنس قادرند سرمای شدید و خشکی هوا را به خوبی تحمل نمایند.

برخی از انواع آن:

• ارس خاردار

اردوج foetidissima Juniperus

ارسJuniperus polycarpos

ارس زیبا Juniperus excelsa

ارس چینی Juniperus chinensis

ارس چینی هرمی Juniperus chinensis L. Pyramidalis(Male)

پیرو communis Juniperus

پیرو خزنده commmunis L.ssp hemisphaerica Juniperus

ارس ژاپنی conferata Juniperus

ارس خزنده horizontalis Moench Juniperus

ارس هیبریدی Xmedia Van Melle Juniperus

چتنه oblonga Bieb Juniperus

ریسoxycedrus L.ssp oxycedrus Juniperus

مای مرز Sabina Juniperus

ارس نپال squamata D.DON ‘Meyeri‘ Juniperus

ارس ویرجینیاvirginiana Juniperus

کتاب‌ها

• میرحیدر، حسین (۱۳۷۳). معارف گیاهی. ج. ۵. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. ص. ۱۸۳.