ارجان

جام اَرجان یا جام ارگان یا جام کیدین هوتران، نام یک سینی است که از تابوت کیدین هوتران یکم به همراه تعدادی ار اشیا دیگر در محوطه باستانی ارجان متعلق به تمدن دوره ایلامی، دوران میانیدر سال ۱۳۶۱ کشف شده‌است. جام ارجان پس از اینکه در سال ۱۳۹۹ به عنوان نماد کاروان المپیک ایران برگزیده شد مورد توجه قرار گرفت و این جام که بخشی از اشیای داخل تابوت بود از سایر اقلام این تابوت مشهورتر گردید. وسعت این محوطه باستانی حدود ۵۰۰ هکتار است. در اولین مطالعات پیرامون شهر قدیم ارجان، قدمت این شهر به دوره ساسانیان (۲۲۴–۶۵۲ میلادی) نسبت داده شده ولی در سال ۱۳۶۱ خورشیدی در نزدیکی این محوطه باستانی، آثار یک آرامگاه متعلق به حدود هزاره دوم قبل از میلاد و به دوره ایلامی کشف شد[۶] که باب جدیدی در باستانشناسی این محوطه تاریخی گشود. این آرامگاه حاوی تابوتی بزرگ از جنس برنز بود.

یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی، حلقه قدرت زرینی است که در دست چپ متوفی قرار داده شده‌است. این حلقه دارای دسته استوانه ای هلالی شکل تو خالی است که دو انتهای آن به دو صفحه بیضی شکل ختم می‌شود. قسمت داخلی این صفحه‌ها به‌طور قرینه با نقش دو شیر بالدار که در دو طرف درخت مقدس ایستاده‌اند تزیین شده‌است. دور تا دور نقوش نقش گیس باف دیده می‌شود. در زیر پای شیرها سه ردیف نقش به صورت طاق هلالی شکل کنده شده و بر روی دسته، شیارهایی ایجاد شده که انتهای آنها به یک گل دوازده پر در قسمت بیرونیِ دو صفحه، ختم می‌شود. این حلقه دارای کتیبه ای به خط میخی عیلامی در قسمت دسته است که ترجمه آن کیدین هوتران پسر کورولوش است.

ویژگی این آرامگاه استفاده از ملاط قیر و اندود گچ به لحاظ جلوگیری از نفوذ رطوبت همجواری با رودخانه مارون بوده‌است. یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی حلقه قدرت طلایی ارجان است. شکل حلقه طلائی (قدرت) ارجان تجسمی از یک لوتوس (نیلوفر آبی) است که حامل پیامهای ذهنی و اساطیری است. این حلقه طلائی ۲۳۷ گرم وزن دارد و متصل به یک دسته مجوف است. قدمت این حلقه قرن هشتم قبل از میلاد است. تا کنون نظیر این حلقه طلائی در هیچ‌یک از حفاریهای علمی بدست نیامده است.

به نظر برخی مورخان از جمله آرتور کریستنسن (۱۹۲۵، ص۷)، بعدها قباد یکم پادشاه ساسانی در یورش به امیدا در شمال بین‌النهرین (منطقه کُردنشین دیاربکر در کشور ترکیه کنونی)، هشتاد هزار تن از اهالی آن را به اسارت گرفته و به ارگان آورده، و این منطقه به مرکز تولید پارچه کتان که مردم امیدا در ساخت آن ماهر بودند، مبدل شده‌است. منابع تاریخی از نام‌های دیگری چون رامقباد، بِرامقباد، اَبَرقباد و به از آمِدِ کَواد برای ارجان استفاده کرده‌اند، که بخش دوم مشترک در همهٔ آن‌ها به نام پادشاه قباد یکم ساسانی اشاره دارد.

اصطخری در کتاب المسالک و الممالک دربارهٔ دژ ارجان می‌نویسد:

دژ جیس در ناحیه ارجان است. در آنجا مجوسان یادگارهای ایرانیان را نگاهداشته و در آن‌ها پژوهش می‌کنند. این دژی است بسیار استوار.

محوطه باستانی ارجان در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۲۸۸ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایرانبه ثبت رسیده‌است.

پیشینه ارجان

ارجان از ایالات مهم دوره ساسانی در منطقه جنوب غربی ایران بود. رشد و شکوفایی این منطقه در دوران اسلامی بیشتر شد؛ و سلسله‌هایی همچون صفاریان، آل بویه، سلجوقیان و اتابکان در این ناحیه حکومت کردند. تا پیش از ورود اسلام ساکنان این منطقه پیرو آئین‌هایی همچون زرتشتی، یهودیت و صابئین بودند، پس از اسلام گروه‌های مختلف اسلامی در این ناحیه حضور داشتند که از جمله آنان می‌توان به اسماعیلیان، خوارج، فرقه‌های مختلف اهل سنت و شیعهٔ اثنی عشری اشاره کرد. سرانجام ارجان پس از سال‌ها رونق بین قرون، شش و هفت هجری متروک گشت.

عوامل اصلی نابودی ارجان

در روند متروک شدن و نابودی ارجان دو عامل عمده تأثیر داشت که به دو دستهٔ طبیعی و انسانی تقسیم می‌شود. از عوامل طبیعی می‌توان:زلزله‌های متعدد، قحطی و بیماری را نام برد؛ و عوامل انسانی که بسیار مهم‌تر هستند عبارت اند از: جنگ‌های متعدد بین مدعیان حکومت، وجود قلعه‌های اسماعیلی و مشکلات وابسته به آن که از جملهٔ آنان می‌توان غارت، دزدی و ناامنی را نام برد. مهاجرت‌های متعدد خارج از منطقه و تغیرات اساسی در سیستم جغرافیای سیاسی-اداری ایالت‌های فارس و خوزستان که باعث حذف نام ارجان شد اشاره کرد.

زلزله

به گفته ابن اثیر:

به سال ۴۴۴ ق خوزستان - ارجان و ایذج (ایذه) دچار زلزله بسیار شدیدی شد. در این زلزله افراد زیادی به زیر آوار رفتند و ابنیه بسیاری تخریب و نابود شد. زلزله به قدری شدید بود که کوه شمالی ارجان به نام خائیز، ترک خورد و از آن ساخت‌هایی با پله‌هایی از جنس گچ بیرون آمد.

احتمالاً این زلزله از دلایل نابودی بسیاری از زیر ساخت‌های آبیاری و کشاورزی شهر ارجان بوده‌است؛ و پس از این زلزله زمین لرزه دیگری در سال ۴۷۸ ق مجدداً ارجان و حومه آن را تحت تأثیر خود قرار داد. ابن اثیر در این باره گفته‌است: «بسیاری از دام‌ها و انسان‌ها به زیر آوار رفتند» و گمان می‌برند که اولین صدمات جدی به پل‌های دوگانه ارجان متعلق به همین دوره است؛ و سالها بعد این دو پل کامل ویران شده‌است. در منابع نوینی که به بررسی زلزله‌های تاریخی پرداخته این زلزله تأیید شده. بدین ترتیب این دو زلزله افراد زیادی را به کام مرگ کشانده. شهر را ویران و ساخت‌های زیر بنایی آن را از بین برده‌است؛ و از جمعیت و اهمیت تجاری ارجان تا حدی کاسته‌است.

ناصرخسرو قبادیانی که در سال ۴۴۳ از شهر آرجان دیدن نموده می نویسد:آرجان شهری بزرگ است و در او بیست هزار مرد بود.اگر هر مرد را نماینده یک خانواده پنج نفری بدانیم و یا اگر سرشماری جمعیت شهرها را در زمان قدیم برحسب داشتن مردان جنگی و استعداد رزمی و نظامی هر شهر تصور کنیم،با این حساب و طبق نوشته ناصرخسرو جمعیت ارجان در حدود یکصدهزار نفر بوده است

ارجان یکی از مراکز مهم تجارت فارس بوده،محصولات جنگلی و کشاورزی از قبیل بادام کوهی،مهلب،زدو،کتیرا،انچوچک،بزرک،خرما،دوشاب و زیتون،که در کوهها و دستهای این شهرستان بطور فراوان بعمل می آمد از طریق بنادر مهرویان و سینیز به هندوستان حمل و در عوض عود و عنبر و کافور و جواهر و خیزران و عاج و آبنوس و فلفل و صندل و انواع عطر ها و داروها و ادویه ها و کالا های نفیس و کمیاب هندی که در زبان عربی به مجموع آنها(بربهار) می گفتند،به آنجا وارد می شد. آرجان یکی از مهمترین بلار فارس بود لیک از قرار معلوم اهمیت تجارتی آن بیشتر از اهمیت صنعتی بود،سبب اهمیت تجارتی شهر، حاصلخیزی اطراف و نزدیکی به دریا و موقعیت شهر بود که در سر شاهراه شیراز به خوزستان و از آنجا به میان‌رودان واقع شده بود. مردم ارجان در دادوستد فعال و از لحاظ مالی،مردمانی بی نیاز و ثروتمند بودند.

از مفاخر و دانشمندان شهر آرجان می توان به:حسن ارجانی(حسن بن محمد بن الحسن بن یزداد بن مهران ارجانی)،ابوبکر ارجانی(ابوبکر محمد بن القاسم بن زهیر ارجانی)،ابو عبدالله ارجانی(ابوعبداله محمد بن احمد بن ابراهیم بن ماسک الارجانی)،ابوبکر ارجانی(قاضی القضات ابوبکر احمد ناصح الدینی ارجانی)،ابواسحق ارجانی(ابواسحاق ابراهیم بن احمد بن زید الارجانی)،ابوبکر بن شاهوییه،بندار ارجانی(ابولحسن بندار بن حسین بن محمد بن مهلب شیرازی مشهور به پرسه دار)

• Heinz Gaube (December 15, 1986). "ARRAJĀN". ایرانیکا (به انگلیسی). Vol. ۱. Bibliotheca Persica Press. Retrieved August 12, 2011.
• امبر سز، نیکولاس (۱۳۷۱). تاریخ زمین لرزه‌های ایران. تهران: اگاه.
• رایگانی، سید مهدی (۱۳۹۴). «واکاوی عوامل مؤثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی». فصلنامه علمی _ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا. تهران. جدید (۲۸).