درجه‌های تحصیلی در حوزه علمیه

سطح یک

سطح یک حوزه علمیه دارای شش پایه است که در هر پایه نسبت به شهر و مرکزهای حوزه دروس متفاوتی خوانده می‌شود. هر پایه در طول یک سال تحصیلی و در دو ترم خوانده می‌شود. در سه سال ابتدایی ورود به حوزه، ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، لغت)، احکام، تجوید قرآن، کلام و عقاید اسلامی، منطق قدیم (ارسطویی)، اخلاق اسلامی، تفسیر قرآن، تاریخ اسلام و… خوانده می‌شود. در سه سال دوم ورود به حوزه با مبانی و کلیات فقه و اصول فقه آشنا می‌شوند. کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (شرح لمعه) در فقه و اصول فقه مرحوم مظفر در اصول فقه از مهم‌ترین کتبی است که در گذرانده می‌شود.

طلاب حوزهٔ علمیه که بر اساس مدرک صادر شده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۱ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کاردانی دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود.

سطوح عالی

سطح دو

گذراندن سطح ۲ به‌طور متوسط حدود دو سال (پایه ۷ و ۸) که شامل امتحانات کتبی و شفاهی است، طول می‌کشد.

در سطح دو نیز دروس فقه و اصول فقه و فلسفه اسلامی به صورت تخصصی علاوه بر سایر دروس مانند رجال، تفسیر و کلام خوانده می‌شود.

طلاب حوزهٔ علمیه که بر اساس مدرک صادره مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۲ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. فارغ‌التحصیلان این دوره می‌توانند در آزمون ورودی مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها در تمامی رشته‌های علوم انسانی شرکت کنند و در صورت پذیرفته‌شدن، ادامه تحصیل دهند.

سطح سه

اتمام سطح ۳ بدون احتساب مدت نگارش پایان‌نامه دو سال طول می‌کشد (پایه ۹ و ۱۰). با نگارش پایان‌نامه سطح ۳ به اتمام می‌رسد.

طلاب حوزهٔ علمیه که بر اساس مدرک صادرشده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۳ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. طلاب حوزه‌های علمیه فارغ‌التحصیل این دوره می‌توانند در امتحان ورودی مقطع دکترای درتمامی رشته‌های علوم انسانی شرکت کنند و در صورت پذیرفته‌شدن برحسب تشخیص گروه آموزشی، دروس پیش‌نیاز را تا سقف تعداد واحدهای مجاز در دو نیم سال تحصیلی بگذرانند.

طلاب در سطح ۲ و ۳ بیشتر وقت خود را صرف فقه (مکاسب مرتضی انصاری) و اصول فقه (فرائد الاصول مرتضی انصاری و کفایة الاصول آخوند خراسانی) و فلسفه اسلامی (نهایة الحکمة) می‌کنند. زمان باقی‌مانده باید صرف تحصیل در کلام، رجال و درایه (مصطلح‌الحدیث) و تفسیر شود.

به مجموع سطح دو و سطح سه سطح عالی گفته می‌شود که با اتمام آن طلاب دیگر امتحانات کتبی را به اتمام رسانده‌اند و پس از آن کتاب به خصوصی را خوانده و امتحان نمی‌دهند. بلکه با شرکت در درس خارج به تناسب استعداد و تحقیقی که انجام می‌دهند تا حد اجتهاد به پژوهش ادامه می‌دهند.

دوره خارج

سطح چهار

پس از اتمام سطح عالی که طلاب کلیه امتحانات مبتنی بر کتبی که خوانده‌اند را دادند برای تحقیقات و پژوهش بیشتر و آموختن روش اجتهاد و استنباط و نظریه‌پردازی در علوم دینی در علاوه بر تحقیقات و پژوهش‌های فردی در درس خارج هم شرکت می‌کنند.

طلاب حوزهٔ علمیه که براساس مدرک صادرشده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۴ را طبق برنامه از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره دکتری دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود.

در این دوره طلاب درس خاصی را نمی‌خوانند و امتحان کتبی ندارند. بلکه به‌طور دوره‌ای در مصاحبه علمی درس خارج شرکت می‌کنند (چهار دوره) و در اتمام چهار دوره مصاحبه علمی مدرک سطح چهار را اخذ می‌کنند.

طلاب چه در مدتی که مدرک سطح چهار را اخذ می‌کنند و چه پس از آن صرفاً به تحقیق و پژوهش می‌پردازند و شرکت در کلاسهای درس خارج به هدف آموختن روش اجتهاد و به نوعی تمرین عملی اجتهاد می‌باشد. دوره‌ای که طلاب در کنار تحقیق و پژوهش روش استنباط و نظریه‌پردازی در علوم دینی را فرامی‌گیرند.

اتمام سطح چهار بدون احتساب مدت نگارش رساله دکتری، حدود چهار تا شش سال طول می‌کشد و با نگارش رساله دکتری و دفاع از آن سطح چهار به اتمام می‌رسد.

درس خارج بالاترین سطح حوزه است و به آن «خارج سطح» هم می‌گویند. دارا بودن سطح چهار حوزه به معنای اجتهاد مطلق نیست.

بعضی تصور می‌کنند، طلاب زمانی را نیز صرف فراگیری ریاضیات (عمدتاً نجوم کروی که همان هندسه سطح کره است به خاطر کاربرد فقهی آن از چهار شاخه ریاضی که عبارتند از هیئت و حساب و هندسه و موسیقی)، طب اسلامی، عرفان اسلامی و مکالمه عربی می‌کنند که با مرور در برنامه درسی حوزه‌های علمیه معلوم می‌شود این درس‌ها هیچ جایگاه رسمی در این برنامه ندارند. اما این دروس در مراکز تخصصی حوزه علمیه به صورت ویژه مورد بررسی و آموزش قرار گرفته و مدارک سطح دو سه و چهار تخصصی این مراکز از اعتبار بیشتری نسبت به مدارک دیگر حوزه نزد طلاب و جامعه برخوردار است.

در تاریخ حوزهٔ علمیه گاه به برخی عالمان دینی که به مرتبهٔ بالاتری از علم و فضل در زمان خویش دست پیدا می‌کردند به منظور بزرگداشت و تجلیل از مقام علمی وی لقب یا عنوانی اختصاص می‌دادند. برخی از این عنوان‌ها مانند علامه، مشترک و برخی ویژهٔ عالمانی دینی بوده و حتی برخی مانند شیخ‌الاسلام در دوران صفویان معنی سیاسی داشتند.

در دوران معاصر، دیگر اختصاص عنوان خاص به عالمان بزرگ رایج نیست. بلکه تعدادی از همان عنوان‌ها که به صورت اختصاصی به کار می‌رفته به عنوان‌هایی عمومی تبدیل شده‌است که عموماً متناسب با علم و سن و شان عالم استفاده می‌شود.

از آن جهت که این القاب جنبهٔ احترام هم دارند شاگردان و افرادی که برای بعضی از عالمان و بزرگان احترام ویژه‌ای قائل هستند از القاب بالاتر استفاده می‌کنند. در حالیکه ممکن است استاد آن عالم و بزرگ دربارهٔ او از الفاظ پایین‌تر استفاده کند.

در عرف ایران عموماً به همهٔ روحانیون، «حجت‌الاسلام» یا «حجت‌الاسلام والمسلمین»، به روحانیون مجتهد و فاضل، «آیت‌الله» و به مراجع تقلید، «آیت‌الله العظمی» می‌گویند.

ثقةالاسلام

این عنوان پیشتر دربارهٔ طلابی که تازه شروع به تحصیل علوم دینی کرده‌بودند، استفاده می‌شد. در یکی دو قرن اخیر، برای صاحبان مقامات بالای علمی و دینی، عنوان «آیت الله» یا «آیت اللّه العُظمی» رایج شده و عنوان ثقة الاسلام اغلب برای محصلان سطوح مقدماتی علوم دینی و نیز روحانیانی که در همان سطوح علمی قرار دارند، به کار می‌رود البته هم‌اکنون در ایران کاربردی ندارد.

پیشینه

در گذشته و در حدود هزار سال پیش به شخصیت‌های بارز علمی و راویان ثقهٔ حدیث مانند شیخ کلینی، شیخ صدوق و سایرین لقب ثقةالاسلام داده می‌شده و این لقب دارای بار بالایی بوده‌است. همچنین در گذشته نه چندان دور لقب آخوند به علمای بسیار بارز مانند آخوند ملا محمد باقر مجلسی یا آخوند ملا محمد کاظم خراسانی داده می‌شد.

حجت‌الاسلام و المسلمین

این عنوان امروزه به‌ویژه در ایران برای طلاب معمم (در پنجمین سال تحصیلی در حوزه، طلاب می‌توانند برای کسب مجوز تلبس ثبت نام کرده و پس از گذراندن دوره تلبس و مصاحبه تلبس، در صورت قبولی، ملبس به لباس روحانیت شوند) به کار می‌رود. حجت‌الاسلام‌والمسلمین کامل‌شدهٔ «حجت‌الاسلام» است و مانند آن برای طلبه‌های معمم استفاده می‌شود. البته به گونه‌ای تخصصی‌تر امروزه بعضی از افراد تصور می‌کنند به طلابی که به مرحله درس خارج نیز رسیده‌اند گفته می‌شود. در حالی که این لقب برای تکریم طلبه‌ها و روحانیون سطح پایین هم به کار می‌رود.

برخی فقهای دیگر نیز یافتن معیار و قاعده برای این عنوان و عناوین مشابه مانند حجت‌الاسلام و ثقةالاسلام را بی‌فایده دانسته‌اند.

پیشینه

در گذشته محمد غزالی دارای این لقب بوده‌است هم چنین به گفتهٔ سید حسین نصر و حمید دباشی، سید محمدباقر شفتی احتمالاً نخستین کسی است که عنوان حجت‌الاسلام را دریافت کرده‌است. این عنوان بعدها به روحانی معروفی از کاشان نیز داده شد، ولی پس از آن بشدت از اعتبار این عنوان کاسته شد. دلیل دادن این عنوان به شفتی، نقش دوگانه او به عنوان قاضی و مفتی بود که کتابی دربارهٔ پیاده‌سازی دین اسلامی در زمان غیبت نوشت. سید محمد باقر شفتی بعدها این لقب را به شاگرد خود محمد اشرفی نیز داد. به گفتهٔ مرتضی انصاری از نوادگان مرتضی انصاری، محمدباقر شفتی و محمد اشرفی و اسدالله بروجردی ملقب به «حجت‌الاسلام» بوده‌اند. اما به تدریح از جایگاه این لقب کاسته شد.

آیت‌الله

این عنوان به صورت تخصصی برای کسانی است که به مرتبهٔ اجتهاد (بالاترین مدرج تحصیلی در نظام آموزشی حوزه) رسیده و توانایی استنباط علوم دینی داشته و در زمینهٔ علوم دینی صاحب نظر هستند گفته می‌شود. البته سن روحانی نیز در استفادهٔ از آیت‌الله موضوعیت دارد؛ مثلاً مجتهدان جوان یا کسانی که تازه به میان‌سالی رسیده‌اند را گاه همچنان با عنوان حجت‌الاسلام یا حجت‌الاسلام‌والمسلمین نام می‌برند. از سوی دیگر گاه به عالمانی که سالخورده و سرشناس و غیر مجتهد هستند نیز این عنوان داده می‌شود.

پیشینه

کاربرد تاریخی این لقب به علامه حلی فقیه سده هفتم هجری اشاره دارد و تا قرن چهاردهم این لقب تنها مختص وی بود. در این دوران سید محمدمهدی بحرالعلوم نیز از سوی برخی آیت‌الله خوانده شد و چند دهه بعد، از لقب آیت‌الله برای اشاره به فقهای دیگری چون شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی نیز استفاده شد.

مورخان مشروطه برای اشاره به برخی فقهای آن دوران همچون آخوند خراسانی نیز از لقب آیت‌الله استفاده کردند. پس از تشکیل حوزه علمیه قم توسط شیخ عبدالکریم حائری یزدی تعدادی از استادان این حوزه نیز به آیت‌الله معروف شدند.

آیت‌الله العظمی

کاربرد این عنوان امروزه برای مراجع تقلید شیعه است. این لقب به دوران پس از سید حسین طباطبایی بروجردی بازمی‌گردد. تا آن زمان مراجع تقلید را حجت‌الاسلام و حجت‌الاسلام‌والمسلمین می‌نامیدند و بر روی رساله‌های سید حسین طباطبایی بروجردی که نخستین رساله عملیه شمرده می‌شود نیز از این لقب برای او استفاده شد. آیت الله العظمی تنها به کسانی تعلق می‌گیرد که علاوه بر اجتهاد فقهی، مقلدان فراوانی نیز داشته باشند. به گفته سید عبدالکریم موسوی اردبیلی «آیت‌الله العظمی به کسی گفته می‌شود که علاوه بر اجتهاد، جایگاه علمی برتری دارد و در مقام افتا قرار دارد». همچنین به گفته مبشر کاشانی «اگر از مراجع تقلید باشد یا شأنیت این مقام را داشته باشد و مجتهد جامع‌الشرایط باشد، آیت‌الله العظمی گفته می‌شود.» همچنین حسین مظاهری رئیس حوزه علمیه اصفهان، افراد متخصص در علوم حوزوی را آیت‌الله‌العظمی و افراد نیمه متخصص را آیت‌الله می‌داند.

علامه

علامه لقبی برای دانشمندان اسلامی است که در چندین رشته دست داشته، دارای معلومات وسیع بوده و صاحب‌نظر و تأثیرگذار بوده باشند. این لفظ جزء الفاظ رسمی حوزوی محسوب نمی‌شود؛ و حتی به همهٔ دانشمندان مسلمان با این ویژگی‌ها نیز اطلاق نمی‌شود، بلکه تنها عده‌ای از این دانشمندان به این لقب مشهور شده‌اند.

غالباً دربارهٔ استادان صاحب‌نظر در فلسفه و گاه فقه و حتی ادبیات و فرهنگ — که معمولاً مطالعات دینی نیز دارند — اطلاق می‌شود. در مطالعات دینیِ معاصر، در اغلب موارد، علامه به‌تنهایی اشاره به علامه طباطبائی می‌باشد؛ و در گذشته در فقه معمولاً اشاره به علامه حلی است.

علامه دانش خود را از طریق استدلال کسب می‌کند؛ ازاین‌رو اکثر معروفان به «علامه»، فیلسوف نیز بوده‌اند. در عصر پیش از اسلام، میان اعراب، کسی را که آگاه به انساب مردمان بوده علامه می‌گفتند.

• حوزه علمیه
• مرجع تقلید
• درس خارج
• طلبه

• مهرداد فرهمند، قاهره، مرجعیت بدون 'آیت‌الله'، ۱۱ مرداد ۱۳۹۳