آتشکده نوبهار

نوبهار، نام پرستشگاهی در شهر بلخ بوده است. به نوشته برخی منابع، این پرستشگاه که به دستور کیقباد ساخته شده بوده، در نظر پارسیان همان منزلت مکه را برای مسلمانان داشته است پژوهش‌های اخیر، نوبهار را معبدی بودایی معرفی می‌کند که نقل‌است که چند تن از مقدسین بودایی در آنجا مدفون بودند، بویژه آن‌که از روی کتیبه‌های آشوکا (متوفی در ۲۳۲ میلادی) در نَنْگرهار و قندهار، می‌توان دریافت که کیش بودایی در این نواحی رواج داشته است.اما به قطع و یقین نمی‌توان گفت که آیا نوبهار آتشکده بوده یا معبد بودایی. برای حل این ناسازگاری،ابتدا نوبهار را آتشکده دانسته‌اند که بعدها مقارن ظهور اسلام به مرکز مهم بوداییان باختر تبدیل شده است .
در شعر ابوالهول حِمْیَری، در مدح فضل بن ربیع و قدح یحیی بن خالد، نوبهار خانه شرک خوانده شده که در آن آتش بزرگ نگاه داشته می‌شود. البته این، تعریفی مبهم است و حکم قطعی را دشوار می‌سازد.
اما در این که چرا مرکز بودایی در شهر بلخ به وجود آمد، سخن بسیار است و هنوز این نکته به‌طور کامل روشن نشده‌است. عده‌ای از محققان برآنند که بعد از انقراض سلطنت هخامنشی بلخ از سایر نواحی ایران جدا شد و ارتباط نزدیکی بین باختر و هند برقرار گشت. گویند در سال ۲۶ پیش از میلاد، پادشاه هند آشوکا که دین بودایی داشت، مبشرینی برای ترویج این دین به سوی بلخ و قندهار فرستاد. ع. پاشایی در کتاب بودا آورده‌است: خراسان گذشته، خاصه بلخ را به اعتبار وجود معبد نوبهار می‌توان سرزمین بودایی دانست. بوداییان در این معبد در برابر مجسمهٔ بودا به نماز می‌پرداختند. به گفتهٔ علی بن حسین مسعودی این معبد دینی دارای موقوفات زیاد بوده و پرده‌دار آن را «برمک» (برگرفته از واژهٔ سنسکریت پاراماکا प्रमुख، "پیشوا") می‌نامیدند و این لقب برای کلیهٔ کسانی بود که افتخار سدانت نوبهار را داشتند و خاندان برمکیان را نیز بدین اسم خوانند، چون جد خالد بن برمک سدانت این خانه را داشت. بنای آن از نظر ساختمان از محکمترین بناهای روز بوده‌است. مسعودی اضافه می‌کند که بر سردر نوبهار نوشته‌ای به این مضمون به فارسی نوشته شده بود، پادشاهان را سه صفت لازم است: عقل و صبر و مال. پس از ورود اسلام و در دوره حکومت اسلامی، معابد زرتشتیان و بودائیان از فعالیت بازماند یا تبدیل به مسجد شدند و عدهٔ زیادی هم تخریب شد. نوبهار یکی از معابدی بود که در زمان فضل برمکی به صورت مسجد جامع درآمد و بعداً نام مسجد نُه‌گنبد را کسب کرد. یعقوب لیث صفاری نیز در این کار سهم گرفته و حتی بقایای آثار نوبهار را که دارائی این سرزمین بود، برای خلیفهٔ عباسی به عنوان تحفه فرستاد و سر انجام توسط چنگیزخان تمام آبادی‌های بلخ همراه این بنای تاریخی که در آن زمان مسجد جامع شهر بود، ویران شد. امروزه به جز یکی از دروازه‌های شش‌گانه جنوبی شهر که به نام دروازه نوبهار است، اثر دیگری از آن نمانده‌است.

معاویه ولایت خراسان را به عبدالله بن عامر والی بصره داد و ابن عامر، قیس بن هیثم را بر خراسان گمارد.مردمان بادغیس و هرات و بلخ یه سرپیچی خود باقی بودند.پس قیس به بلخ رفت و نوبهار آنان را خراب کرد.کسی که این کار را کرد عطا بن سائب بود

• مسجد نُه‌گنبد
• آتشکده
• آتشکده آذرگشنسب
• آتشکده کاریان
• آتشکده آذربرزین مهر
• تخت رستم فراه
• تخت رستم (افغانستان) سمنگان
• تخت رستم (بلخ)
• نقش رستم (فارس)
• آتشکده تخت رستم (شهریار)
• تخت رستم نیمروز

• رنجبر احمد. خراسان بزرگ (بحثی پیرامون چند شهر از خراسان بزرگ). تهران: انتشارات امیرکبیر. ۱۳۶۳

• Nava Vihāra at the Mapping Buddhist Monasteries website.