وقایعنگاریدر قرن سوم تاریخ‌نگاری وارد مرحله‌ای نو شد و مورخانی بزرگ ظهور یافتند. از این زمان به بعد مورخان بزرگی چون یعقوبی و طبری با استفاده از تک‌نگاری‌های بسیار تواریخ عظیم را پدید آوردند. فهرست مندرجات۲ - ویژگی‌های وقایع‌نگاری ۳ - نقش تواریخ ملل در وقایع‌نگاری ۴ - حلقه اتصال تک‌نگاری و وقایع‌نگاری ۵ - وقایع‌نگاران بر مبنای سال‌شمار ۵.۱ - هیثم بن عدی ۵.۲ - مدائنی ۵.۳ - نویسندگان بعد از مدائنی ۵.۴ - خلیفة بن عصفری ۶ - نمونه‌های از آثار وقایع‌نگاری ۶.۱ - آثار ابن قتیبه دینوری ۶.۲ - کتاب یعقوب بن سفیان ۶.۳ - کتاب ابن ابی خیثمه ۶.۴ - آثار بلاذری ۶.۵ - تاریخ ابوزرعه دمشقی ۶.۶ - کتاب ابن اعثم کوفی ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - تبدیل تاریخ‌نگاری به وقایعنگاریتا قرن سوم مورخان اخباری ، انبوهی از روایات تاریخیِ حاویِ اطلاعات سیاسی و اداری و فرهنگی دارای علایق ادبی و لغوی و نسب شناختی را فراهم کرده بودند و از این‌جا بود که اندیشه وحدت بخشیدن به تاریخ اسلام و فراهم ساختن روایتی یک‌پارچه از داده‌های پراکنده شکل گرفت. [۱]
عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأه علم التاریخ عندالعرب، ج۱، ص۱۲۸، بیروت ۱۹۹۳.
بدین‌سان تاریخ‌نگاری نظمی نو یافت و صورت وقایع‌نگاری، صورت خبر را در خود مستحیل کرد. [۲]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
مورخان بزرگی هم‌چون یعقوبی و طبری با بهره‌گیری از تک‌نگاری‌های بسیار، تواریخ عظیم خود را پدید آوردند. بسیاری از مباحث جزئی و آگاهی‌های راجع به تاریخ فرهنگی و اجتماعی که در تک‌نگاری‌ها مطرح بود، با ظهور وقایع‌نگاری‌ها از میان رفت. [۳]
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، قم ۱۳۷۶ ش.
۲ - ویژگی‌های وقایعنگاریدر وقایع‌نگاری دوره اسلامی، روی‌دادهای گوناگون به صورت سال‌شمار یا بر اساس دوران حکومت خلفا شرح می‌شود. در این روش، روی‌دادی که دوره‌ای چند ساله را در بر می‌گیرد، معمولاً تقطیع می‌شود و ضمن وقایع سال‌های متعدد یا دوره خلفای پیاپی می‌آید. [۴]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۸۶، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
۳ - نقش تواریخ ملل در وقایعنگاریشماری از آثار مهم تاریخی ایران پیش از اسلام ، مانند خداینامه (سیر الملوک) و تاجنامه و آیین نامه ، را کسانی هم‌چون ابن مُقفَّع (متوفی ۱۴۴) به عربی ترجمه کردند. به علاوه علمای مسلمان احتمالاً از تاریخ‌نگاری مسیحی اطلاعاتی داشتند، اما به عقیده روزنتال هیچ یک از نوشته‌های ایرانی دوره ساسانی یا آثار تاریخی یونانی و بیزانسی، الهام بخش وقایع‌نگاران مسلمان نبوده است. در واقع، همه کتاب‌هایی که از آن‌ها اطلاعی در دست است، مدت‌ها پس از آن‌که وقایع‌نگاری در نوشته‌های تاریخی اسلامی ظاهر شد، تألیف شده‌اند. [۵]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۹۰، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
[۶]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۹۲ـ۹۴، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
[۷]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۹۷، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
[۸]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۱۰۶، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
[۹]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۱۶۱، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
۴ - حلقه اتصال تک‌نگاری و وقایعنگاریشاید بتوان هیثم بن عدی ، چهره برجسته اوایل سده سوم، را حلقه اتصال دو شیوه تاریخ‌نگاری، یعنی تک‌نگاری‌های خبری و وقایع‌نگاری، به شمار آورد. ۵ - وقایع‌نگاران بر مبنای سال‌شمار۵.۱ - هیثم بن عدیالتاریخ عَلی السِنین [۱۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۲.
هیثم بن عدی نخستین تاریخ با عنوان و مبنای سال‌شمار است که می‌شناسیم.تاریخ الخلفاء وی [۱۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۲.
نیز ظاهراً به شیوه وقایع‌نگاری بوده است.۵.۲ - مدائنیاخبار الخلفاء الکبیر اثر مدائنی [۱۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۵.
[۱۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۸۵۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
را، که مشتمل بر شرح دوران خلفا از ابوبکر تا معتصم بوده است، باید در این ردیف آثار سال‌شمار جای داد.۵.۳ - نویسندگان بعد از مدائنیپس از آن، نویسندگانی مانند ابوجعفر محمد بن اَزهر اخباری (متوفی ۲۷۹)، ابن زولاق (متوفی ۳۸۶) و محب الدین احمد بن یوسف علوی کرخی (متوفی ۷۲۱) کتاب‌هایی با عنوان «التاریخ علی السنین» تألیف کردند. [۱۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۲۶.
[۱۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۷۹۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۶]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۸۰۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۱۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۸]
ابن فوطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۵، ص۳۱۵ـ۳۱۶، چاپ مصطفی جواد، دمشق ۱۹۶۲، چاپ محمد عبدالقدوس قاسمی، لاهور ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
۵.۴ - خلیفة بن عصفریقدیمترین کتاب موجود که در آن حوادث به صورت سال‌شمار تنظیم شده، تاریخ خلیفة بن خیاط عُصفری معروف به شَباب (متوفی ۲۴۰)، مورخ بزرگ سده سوم و اهل بصره ، است. [۱۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۸.
[۲۰]
خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ، ج ۱۳، ص ۳۸۱ـ۳۸۲ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹.
این کتاب با سیره پیامبر به صورت احادیثی مسنَد آغاز شده و سپس حوادث تاریخ اسلام پس از هجرت به صورت سال به سال و به اختصار تا ۲۳۲ نوشته شده است. این کتاب در باره حوادث و جنگ‌ها و مسائل اداری و سیاسی و امرا و والیان شهرها و قضات و امرای حج اطلاعاتی جزئی به دست می‌دهد. [۲۱]
عبدالجبار ناجی، اسهامات مؤرخی البصرة فی الکتابة التاریخیة حتی القرن الرابع الهجری، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۹، بغداد ۱۹۹۰.
۶ - نمونه‌های از آثار وقایع‌نگاری۶.۱ - آثار ابن قتیبه دینوریابن قُتیبه دینوری (متوفی ۲۷۶)، مورخ و نویسنده دانشمند ایرانی، کتاب المعارف را به مثابه مجموعه معارفی اساسی برای فرهیختگان تألیف کرد. این کتاب با داستان آفرینش و سرگذشت انبیا آغاز می‌شود و مشتمل بر سیره پیامبر و سرگذشت صحابه و تاریخ خلفای اموی و عباسی تا روزگار معتمد (حک: ۲۵۶ـ۲۷۹) است. فصل‌هایی نیز به مباحث تاریخی و اطلاعات گوناگون دیگر اختصاص دارد؛ بدین‌گونه در المعارف طرح تاریخ عمومی را می‌توان مشاهده کرد. کتاب الامامة و السیاسة نیز به رغم تردید در انتساب آن به ابن قتیبه [۲۲]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۲، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۳]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۲۲۹ـ۲۳۰، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
از منابع مهم تاریخی سده سوم است.این کتاب با حوادث پس از رح لت پیامبر آغاز می‌شود و با شرح وقایع دوران هارون الرشید و جانشینی مأمون پایان می‌یابد. ۶.۲ - کتاب یعقوب بن سفیانیعقوب بن سفیان فَسَوی / بَسَوی (متوفی ۲۷۷)، مورخ و محدّث اهل فَسا، [۲۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۱۸۰ـ ۱۸۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
کتاب المعرفة و التاریخ را با ترکیب «نقد و معرفت رجال» و «بیان سال‌شمار حوادث تاریخی» تألیف کرد.آن‌چه از این کتاب باقی مانده، شرح وقایع سال‌های ۱۳۵ تا ۲۴۱ و بخشی در شرح حال صحابه و تابعان است. گفته می‌شود بخش نخست این کتاب، تاریخی عمومی داستان آفرینش و قصص انبیا و شرح وقایع تا دوره سَفّاح عباسی بوده است. [۲۵]
یوسف بن سفیان فسوی، المعرفة والتاریخ، ج۱، صالف، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۶.۳ - کتاب ابن ابی خیثمهالتاریخ الکبیر ابن ابی خَیثَمه (متوفی ۲۷۹)، مورخ و محدّث و فقیه ایرانی، نیز به شیوه کتب روایی تألیف شده [۲۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۶.
[۲۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۲۶۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
و ظاهراً بخشی به ترتیب وقایع داشته است. [۲۸]
فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۸۷، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
[۲۹]
مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۳، ص۲۸۹ـ۲۹۰.
۶.۴ - آثار بلاذریمورخ و نسب شناس بزرگ، احمد بن یحیی بلاذری (متوفی ۲۷۹)، وقایع تاریخ اسلام را بر محور موضوعاتی خاص و به شیوه اِسنادی تنظیم کرد. فتوح البلدان او تنها کتاب پرارزش و تخصصی موجود در باره فتوح اسلامی در ایران و عراق و شام و دیگر سرزمین‌ها با عنایت به جنبه‌های حقوقی و اداری است. بخش آغازین این کتاب، بحث مغازی و فتوح پیامبر و اخبار ردّه ا ست. دیگر کتاب مهم او، انساب الاشراف است. ۶.۵ - تاریخ ابوزرعه دمشقیتاریخ ابوزُرعه دمشقی نیز حاوی دو بخش مجزاست: سیره و مغازی پیامبر و سپس وقایع دوران خلفای نخست و یادکرد از خلفای اموی و عباسی تا هارون الرشید. [۳۰]
ابوزرعه دمشقی، تاریخ ابی زرعة الدمشقی، ج۱، ص۱۹۷، چاپ شکراللّه قوچانی، (دمشق، بی تا).
پس از آن مطالبی در باره صحابه و علما و قضات، به ویژه در منطقه شام، آمده است. ۶.۶ - کتاب ابن اعثم کوفیکتاب مهم الفتوح اثر ابن اَعثَم کوفی (متوفی ۳۱۴)، مورخ شیعی ، سیر تاریخ اسلام از رحلت پیامبر تا خلافت مقتدر عباسی (۲۹۵ـ۳۲۰) است. مطالب راجع به خلافت مأمون تا پایان کتاب، ظاهراً تألیفی جداگانه بوده که یاقوت حموی [۳۱]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۲۰۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
با نام التاریخ و به منزله ذیلی بر الفتوح از آن یاد کرده است.ابن اعثم از مجموع روایات مورخان پیشین، گزارشی یک‌دست تنظیم کرده [۳۲]
ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۹، ج ۱ و ۲، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/۱۹۶۸ـ۱۹۶۹.
[۳۳]
ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۲، ص۳۴۴ـ ۳۴۵، ج ۱ و ۲، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/۱۹۶۸ـ۱۹۶۹.
و بدین‌گونه تاریخ‌نگاری را به پیش برده است.۷ - فهرست منابع(۱) ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج ۱ و ۲، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/۱۹۶۸ـ۱۹۶۹. (۲) ابن فوطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، چاپ مصطفی جواد، دمشق ۱۹۶۲، چاپ محمد عبدالقدوس قاسمی، لاهور ۱۳۵۹/۱۹۴۰. (۳) ابن ندیم، الفهرست. (۴) ابوزرعه دمشقی، تاریخ ابی زرعة الدمشقی، چاپ شکراللّه قوچانی، (دمشق، بی تا). (۵) خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹. (۶) شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، بیروت ۱۹۸۳. (۷) عبدالجبار ناجی، اسهامات مؤرخی البصرة فی الکتابة التاریخیة حتی القرن الرابع الهجری، بغداد ۱۹۹۰. (۸) عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأه علم التاریخ عندالعرب، بیروت ۱۹۹۳. (۹) فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش. (۱۰) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴. (۱۱) رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، قم ۱۳۷۶ ش. (۱۲) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۱۳) مسعودی، مروج الذهب (بیروت). (۱۴) یوسف بن سفیان فسوی، المعرفة و التاریخ، صالف، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹. (۱۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۶. |