زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
 

مهدعلیا




مهدعلیا، ملکۀ ایران در دورۀ محمدشاه قاجار، مادر ناصرالدین شاه و از زنان مؤثر در حکومت ایران بود.


۱ - شرح حال


جهان خانم، مشهور به نواب و ملقب به مهدعلیا، در ۱۲۲۰ به دنیا آمد.
[۱] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۲، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
[۲] فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
[۳] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۳۲۶، تهران ۱۳۴۷ش.
پدر او محمدقاسم قاجار قوانلو (ظهیرالدوله) (متوفی ۱۲۶۴) بود و مادرش، بیگم جان خانم، ‌دختر فتحعلی‌شاه قاجار از همسرش بدر جهان
[۴] ۶۸ـ ۶۹، فضل‌الله خاوری شیرازی، ج۱، ص۴۲ـ ۴۳، تذکرۀ خاوری، چاپ میرهاشم محدث، زنجان ۱۳۷۹ش.
[۵] صدیق‌المالک، ص ۸۳.
[۶] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
[۷] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۴۷، تهران ۱۳۸۳ش.
جهان خانم در ۱۲۳۴ با محمدمیرزا، پسر عباس میرزا نایب‌السلطنه، ازدواج کرد.
[۸] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۴۱۲، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
ظاهراً همسرش توجه وعلاقۀ چندانی به وی نداشت.
[۹] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۸۹، تهران ۱۳۸۳ش.
[۱۰] فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
ازدواج محمدشاه با خدیجه خانم، از کردهای چهریق، که شاه به وی علاقۀ خاصی داشت، خشم مهدعلیا را برانگیخت و از جمله اقدامات او پس از مرگ همسرش، محدود ساختن این زن و پسر او، عباس میرزا ملک‌آرا، بود
[۱۱] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، مقدمۀ اقبال، ۴۳ـ ۵۰، ‌تهران ۱۳۶۱ش.


۲ - مسئله ولیعهدی


ثمرۀ این ازدواج دو فرزند بود: ناصرالدین میرزا، که در ۶ صفر ۱۲۴۷به دنیا آمد و عزت‌الدوله، که در ۱۲۵۰ زاده شد.
[۱۲] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۲، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
[۱۳] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۰۵ـ ۱۶۰۶، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
[۱۴] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۰۵ـ ۱۶۰۶، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
[۱۵] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۲۰۶۳، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
[۱۶] فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۴۹، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.

با مرگ محمدشاه در۱۲۶۴ و با توجه به دور بودن ولیعهد و سکونتش در تبریز، مهدعلیا برای بر تخت نشستن پسرش تلاش کرد و مدبرانه بر امور مسلط گردید. وی، با فرستادن چاپار، خبر مرگ شاه را به تبریز رساند
[۱۷] شهر، ج ۳، ص ۹۳۱.
[۱۸] صدیق‌المالک، ص۸۳.
وعلیقلی میرزا اعتضادالسلطنه را به وزارت خود تعیین کرد.
[۱۹] محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج۳، ص۹۳۲، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
سپس، به درخواست بزرگان قاجار، مانند میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، عباسقلی جوانشیر و محمدحسن سردار ایروانی و نیز با توجه به پیشینۀ مناسبات نه چندان نیکویش با حاجی میرزا آقاسی (صدراعظم محمدشاه)، فرمان برکناری وی را با دستخط خود صادر نمود
[۲۰] محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج۳، ص۹۳۲ـ ۹۳۴، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
[۲۱] صدیق‌المالک، ص ۷۹.

مهدعلیا در خلأ قدرت حدوداً دو ماهه در تهران و در غیاب شاه جدید، به خوبی از عهدۀ ادارۀ امور برآمد و با شورشیان مقابله کرد
[۲۲] ج ۳، ‌۹۴۳ـ ۹۴۸، محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
[۲۳] صدیق‌المالک، ص ۸۳؛
[۲۴] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج ۳، ص۲۰۶۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
[۲۵] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری قاجاریه، ج۱، ص۶۵، تهران ۱۳۷۷ش.


۳ - تضاد مهد علیا با امیر کبیر


با بر تخت نشستن ناصرالدین شاه، بر قدرت و نفوذ مهدعلیا افزوده شد، اما سیاست صدراعظم شاه جوان (امیرکبیر) با منافع برخی، از جمله مهدعلیا، تضاد داشت؛ امیرکبیر برای محدود ساختن نفوذ مهد علیا و شاهزادگان و کارگزاران او کوشید.
[۲۶] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۹، تهران ۱۳۸۳ش.
[۲۷] فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۸، تهران ۱۳۵۴ش.
همچنین به شاه پیشنهاد کرد که مهدعلیا را به قم بفرستد
[۲۸] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خوابنامه، ج۱، ص۸۱، چاپ محمود کتیرایی، تهران ۱۳۵۷ش.
و به قولی، امیرکبیر حتی پیشنهاد قتل او را به شاه داده بود.
[۲۹] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۵، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.

مهدعلیا با بدخواهان امیرکبیر همواره دسیسه چینی می‌کرد. او به میرزا آقاخان نوری – که در کاشان در تبعید به سر می‌برد و از مخالفان امیرکبیر بود – یاری رساند تا به تهران بیاید
[۳۰] ۶۶۸، فریدون آدمیت، ج۱، ص۱۹۵، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش.
و در برکناری و قتل امیر با وی مساعدت کند. سرانجام، مهدعلیا موفق شد فرمان برکناری امیرکبیر را در ۱۹ محرم ۱۲۶۸ از شاه بگیرد.
[۳۱] ۶۹۱، فریدون آدمیت، ج۱، ص۶۸۵، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش.
اندکی بعد، شاه فرمان قتل امیر را نیز صادر کرد، که مهدعلیا را در صدور آن مؤثرترین فرد دانسته‌اند
[۳۲] ۷۳۰، فریدون آدمیت، ج۱، ص۷۲۳، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش.
[۳۳] Jakob Eduard Polak, Persien: das Land und seine Bowohner, Leipzig ۱۸۶۵، ج ۱، ‌ص ۳۰۰ـ ۳۰۱.
[۳۴] کرزن، ص ۲۳ـ ۲۴؛ عزت‌الدوله.


۴ - قتل امیر کبیر


ظاهراً مناسبات مهدعلیا و ناصرالدین شاه نیز خوب نبوده است.
[۳۵] فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶ـ ۶۶۷، تهران ۱۳۵۴ش.
[۳۶] فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۴۱، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
اگر موضوع پیشنهاد قتل وی از سوی امیرکبیر به شاه درست باشد، تنها طرح چنین نظری برای شاه، گواه بی‌مهری ناصرالدین شاه به مادر است. روایتی نیز از مجلس شاهنامه‌خوانی خسرومیرزا در حضور ناصرالدین شاه نقل شده، که در آن‌جا به پاکدامن نبودن مهدعلیا اشاره گردیده، اما ناصرالدین شاه واکنشی نشان نداده و حتی به گوینده انعام داده است.
[۳۷] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۴۳، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
[۳۸] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۳۲۸ـ ۳۲۹، تهران ۱۳۴۷ش.
وی به دیدارها و گفتگوهای مادرش با درباریان نیز بدگمان بوده است.
[۳۹] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۴۰، تهران ۱۳۸۳ش.
باید توجه داشت که نقش مهدعلیا در قتل امیرکبیر – که از دولتمردان عمدتاً محبوب نسلهای بعدی تاریخ‌نگاران بوده است – در اغراق‌آمیز کردن این گونه گزارشها بی‌تأثیر نبوده است. از جمله، در مورد همراهی وی با شاه در سفر او به خراسان در ۱۲۸۴
[۴۰] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری قاجاریه، ج۱، ص۱۰۸، تهران ۱۳۷۷ش.
[۴۱] صدیق‌الممالک، ص ۱۲۵.
و عتبات عالیات در ۱۲۸۷
[۴۲] صدیق‌الممالک، ۱۶۰، ص ۱۷۲.
و نیز مهمانی های مجللی که به مناسبتهای گوناگون در خانۀ او در شاه عبدالعظیم تهران برگزار می‌شد
[۴۳] روزنامه ایران، ش ۱۳۰، پنج‌شنبه ۲۷ شعبان ۱۲۸۹، ص ۱.
[۴۴] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۳۰ و پانویس ۲، تهران ۱۳۸۳ش.
و نقش بسزایی که در وصلتهای اعضای خانواده داشت.
[۴۵] ظل‌السلطان، ‌ج ۱، ج۱، ص۱۶۸، ص ۱۷۸، ظل‌السلطان، ‌ج ۱، ص ۳۶۶، مسعود میرزا ظل‌السلطان، خاطرات ظل‌السلطان، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۸ش.
[۴۶] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۴۳۸ و پانویس ۲، تهران ۱۳۴۷ش.

او بسیار ثروتمند بود و محفل درباری پرتجملی داشت.
[۴۷] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۴، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
[۴۸] مری شیل، خاطرات لیدی شیل، ج۱، ص۷۱، ترجمۀ حسین ابوترابیان، ۱۳۷۹ش.
[۴۹] مهدعلیا، تهران ۱۳۸۳ش.


۵ - مرگ مهدعلیا


مهدعلیا در ۶ ربیع‌الآخر ۱۲۹۰، هنگامی که ناصرالدین شاه در اروپا بود، در تهران درگذشت. او را در قم و در بقعۀ حضرت معصومه، در کنار مقبرۀ محمدشاه، به خاک سپردند.
[۵۰] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
[۵۱] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، تهران ۱۳۸۳ش.
سنگ مزار او را دو تن از سنگ تراشان بنام، محمدعلی حجار و پسرش علی‌اکبر حجار، حجاری کردند.
[۵۲] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۳۶، تهران ۱۳۸۳ش.

مهدعلیا زنی باهوش، جاه‌طلب و تجمل دوست بود.
[۵۳] مری شیل، خاطرات لیدی شیل، ج۱، ص۷۲، ترجمۀ حسین ابوترابیان، ۱۳۷۹ش.
[۵۴] فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
سجع مُهر او در دورۀ محمدشاه «ولیعهد شه را مهین مادرم»
[۵۵] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۶، تهران ۱۳۸۳ش.
و در دورۀ ناصرالدین شاه «شه جم نگین را مهین مادرم» و «مهین مادر ناصرالدین شهم» بود.
[۵۶] خان ملک ساسانی، سیاستگزاران دورۀ قاجار، ج۱، ص۱۵، (تهران، تاریخ مقدمه: ۱۳۳۸ش).
[۵۷] ۲۸، عبدالحسین نوایی، ج۱، ص۱۹، مهدعلیا، تهران ۱۳۸۳ش.

مهدعلیا به زبان فارسی و صرف و نحو عربی تسلط داشت.
[۵۸] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۳، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
[۵۹] فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۲۴، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
شعر نیز می‌سرود.
[۶۰] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۴، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
برخی از شاعران و ادیبان معاصرش او را ستوده‌اند.
[۶۱] احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۵۱۶، تهران ۱۳۵۰ش.
[۶۲] کتابخانۀ ملی ایران، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملی ایران، ج۲، ص۳۲۰، گردآوری عبدالله انوار، تهران ۱۳۶۹ش.
[۶۳] فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۲۵ـ ۲۶، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
فهرست کتابخانۀ خصوصی او گواه علاقۀ وی به کتاب، به ویژه کتابهای تاریخی و دینی، است
[۶۴] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۲۱۳ـ ۲۱۹، تهران ۱۳۸۳ش.
او را در خوشنویسی، به ویژه در خط شکسته و نستعلیق و چلیپانویسی، صاحب جایگاه شمرده‌اند.
[۶۵] آدمیت، ص ۶۶۶، ج۱، ص۹۳، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
[۶۶] ‌ص ۴۷، خان ملک ساسانی، سیاستگزاران دورۀ قاجار، (تهران، تاریخ مقدمه: ۱۳۳۸ش).
در گلدوزی و نقاشی نیز مهارت داشت.
[۶۷] محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
با وجود روایتهای چندی دربارۀ فساد اخلاقی و مناسبات نامشروع او،
[۶۸] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۴۳، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
[۶۹] فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
گزارشهای بسیاری از پایبندی او به مبانی دینی حکایت دارد، همچون سفرهای زیارتی وی،
[۷۰] ۱۶۳، ناصرالدین قاجار، ج۱، ص۱۳۴، شاه ایران، سفرنامه عتبات، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش.
[۷۱] پانویس ۱، عبدالحسین نوایی، ج۱، ص۱۱۴، مهدعلیا، تهران ۱۳۸۳ش.
برگزاری مراسم سوگواری در محرّم و صفر، روزه‌داری و تلاوت قرآن.
[۷۲] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۴، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
موقوفاتی نیز از خود باقی گذارده است.
[۷۳] عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۱۸۸ـ ۱۹۱، تهران ۱۳۸۳ش.
وی مقبرۀ زبیده‌خاتون، نزدیک شهر ری، را مرمت کرد و نیز مسجدی را که پدرش در ارگ تهران بنیان نهاده بود به اتمام رساند، که به مسجد مادرشه شهرت یافت.
[۷۴] فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۳۱، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.


۶ - فهرست منابع


(۱) فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش.
(۲) علیقلی‌بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۰ش.
(۳) محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خوابنامه، چاپ محمود کتیرایی، تهران ۱۳۵۷ش.
(۴) محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
(۵) محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
(۶) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، تهران ۱۳۴۷ش.
(۷) فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
(۸) روزنامۀ ایران، چاپ کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۴ـ ۱۳۷۸ش.
(۹) خان ملک ساسانی، سیاستگزاران دورۀ قاجار، (تهران، تاریخ مقدمه: ۱۳۳۸ش).
(۱۰) فضل‌الله خاوری شیرازی، تذکرۀ خاوری، چاپ میرهاشم محدث، زنجان ۱۳۷۹ش.
(۱۱) محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
(۱۲) مری شیل، خاطرات لیدی شیل، ترجمۀ حسین ابوترابیان، ۱۳۷۹ش.
(۱۳) میرزا ابراهیم شیبانی، منتخب‌التواریخ، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۴) مسعود میرزا ظل‌السلطان، خاطرات ظل‌السلطان، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۵) کتابخانۀ ملی ایران، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملی ایران، گردآوری عبدالله انوار، تهران ۱۳۶۹ش.
(۱۶) رابرت کرزن، «خاطره من از امیرکبیر»، ترجمۀ حسین ابوترابیان، نگین، ش ۱۶۹، سال ۱۵ مرداد ۱۳۵۸.
(۱۷) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۵۰ش.
(۱۸) عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری قاجاریه، تهران ۱۳۷۷ش.
(۱۹) دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
(۲۰) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه عتبات، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش.
(۲۱) عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، تهران ۱۳۸۳ش.
(۲۲) Jakob Eduard Polak, Persien: das Land und seine Bowohner, Leipzig ۱۸۶۵.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۲، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۲. ↑ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
۳. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۳۲۶، تهران ۱۳۴۷ش.
۴. ↑ ۶۸ـ ۶۹، فضل‌الله خاوری شیرازی، ج۱، ص۴۲ـ ۴۳، تذکرۀ خاوری، چاپ میرهاشم محدث، زنجان ۱۳۷۹ش.
۵. ↑ صدیق‌المالک، ص ۸۳.
۶. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۷. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۴۷، تهران ۱۳۸۳ش.
۸. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۴۱۲، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۹. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۸۹، تهران ۱۳۸۳ش.
۱۰. ↑ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
۱۱. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، مقدمۀ اقبال، ۴۳ـ ۵۰، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
۱۲. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۲، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۱۳. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۰۵ـ ۱۶۰۶، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
۱۴. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۱۶۰۵ـ ۱۶۰۶، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
۱۵. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص۲۰۶۳، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش.
۱۶. ↑ فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۴۹، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۷. ↑ شهر، ج ۳، ص ۹۳۱.
۱۸. ↑ صدیق‌المالک، ص۸۳.
۱۹. ↑ محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج۳، ص۹۳۲، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
۲۰. ↑ محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، ج۳، ص۹۳۲ـ ۹۳۴، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
۲۱. ↑ صدیق‌المالک، ص ۷۹.
۲۲. ↑ ج ۳، ‌۹۴۳ـ ۹۴۸، محمدتقی سپهر، ناسخ‌التواریخ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
۲۳. ↑ صدیق‌المالک، ص ۸۳؛
۲۴. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج ۳، ص۲۰۶۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۲۵. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری قاجاریه، ج۱، ص۶۵، تهران ۱۳۷۷ش.
۲۶. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۹، تهران ۱۳۸۳ش.
۲۷. ↑ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۸، تهران ۱۳۵۴ش.
۲۸. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خوابنامه، ج۱، ص۸۱، چاپ محمود کتیرایی، تهران ۱۳۵۷ش.
۲۹. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۵، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
۳۰. ↑ ۶۶۸، فریدون آدمیت، ج۱، ص۱۹۵، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش.
۳۱. ↑ ۶۹۱، فریدون آدمیت، ج۱، ص۶۸۵، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش.
۳۲. ↑ ۷۳۰، فریدون آدمیت، ج۱، ص۷۲۳، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش.
۳۳. ↑ Jakob Eduard Polak, Persien: das Land und seine Bowohner, Leipzig ۱۸۶۵، ج ۱، ‌ص ۳۰۰ـ ۳۰۱.
۳۴. ↑ کرزن، ص ۲۳ـ ۲۴؛ عزت‌الدوله.
۳۵. ↑ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶ـ ۶۶۷، تهران ۱۳۵۴ش.
۳۶. ↑ فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۴۱، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
۳۷. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۴۳، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
۳۸. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۳۲۸ـ ۳۲۹، تهران ۱۳۴۷ش.
۳۹. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۴۰، تهران ۱۳۸۳ش.
۴۰. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری قاجاریه، ج۱، ص۱۰۸، تهران ۱۳۷۷ش.
۴۱. ↑ صدیق‌الممالک، ص ۱۲۵.
۴۲. ↑ صدیق‌الممالک، ۱۶۰، ص ۱۷۲.
۴۳. ↑ روزنامه ایران، ش ۱۳۰، پنج‌شنبه ۲۷ شعبان ۱۲۸۹، ص ۱.
۴۴. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۳۰ و پانویس ۲، تهران ۱۳۸۳ش.
۴۵. ↑ ظل‌السلطان، ‌ج ۱، ج۱، ص۱۶۸، ص ۱۷۸، ظل‌السلطان، ‌ج ۱، ص ۳۶۶، مسعود میرزا ظل‌السلطان، خاطرات ظل‌السلطان، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۸ش.
۴۶. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، ج۴، ص۴۳۸ و پانویس ۲، تهران ۱۳۴۷ش.
۴۷. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۴، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
۴۸. ↑ مری شیل، خاطرات لیدی شیل، ج۱، ص۷۱، ترجمۀ حسین ابوترابیان، ۱۳۷۹ش.
۴۹. ↑ مهدعلیا، تهران ۱۳۸۳ش.
۵۰. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۵۱. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، تهران ۱۳۸۳ش.
۵۲. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۳۶، تهران ۱۳۸۳ش.
۵۳. ↑ مری شیل، خاطرات لیدی شیل، ج۱، ص۷۲، ترجمۀ حسین ابوترابیان، ۱۳۷۹ش.
۵۴. ↑ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
۵۵. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۳۶، تهران ۱۳۸۳ش.
۵۶. ↑ خان ملک ساسانی، سیاستگزاران دورۀ قاجار، ج۱، ص۱۵، (تهران، تاریخ مقدمه: ۱۳۳۸ش).
۵۷. ↑ ۲۸، عبدالحسین نوایی، ج۱، ص۱۹، مهدعلیا، تهران ۱۳۸۳ش.
۵۸. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۳، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
۵۹. ↑ فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۲۴، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
۶۰. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۴، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۶۱. ↑ احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۵۱۶، تهران ۱۳۵۰ش.
۶۲. ↑ کتابخانۀ ملی ایران، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملی ایران، ج۲، ص۳۲۰، گردآوری عبدالله انوار، تهران ۱۳۶۹ش.
۶۳. ↑ فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۲۵ـ ۲۶، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.
۶۴. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۲۱۳ـ ۲۱۹، تهران ۱۳۸۳ش.
۶۵. ↑ آدمیت، ص ۶۶۶، ج۱، ص۹۳، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۶۶. ↑ ‌ص ۴۷، خان ملک ساسانی، سیاستگزاران دورۀ قاجار، (تهران، تاریخ مقدمه: ۱۳۳۸ش).
۶۷. ↑ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، ج۱، ص۹۳، بی‌جا، چاپ سنگی ۱۳۰۴ـ ۱۳۰۷.
۶۸. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۴۳، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
۶۹. ↑ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ج۱، ص۶۶۶، تهران ۱۳۵۴ش.
۷۰. ↑ ۱۶۳، ناصرالدین قاجار، ج۱، ص۱۳۴، شاه ایران، سفرنامه عتبات، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش.
۷۱. ↑ پانویس ۱، عبدالحسین نوایی، ج۱، ص۱۱۴، مهدعلیا، تهران ۱۳۸۳ش.
۷۲. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ج۱، ص۲۳۴، عباس میرزا ملک آرا، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، چاپ عبدالحسین نوایی، ‌تهران ۱۳۶۱ش.
۷۳. ↑ عبدالحسین نوایی، مهدعلیا، ج۱، ص۱۸۸ـ ۱۹۱، تهران ۱۳۸۳ش.
۷۴. ↑ فریبرز بختیاری اصل، زنان نامدار تاریخ ایران، ج۱، ص۳۱، مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه، تهران ۱۳۷۵ش.


۸ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مهدعلیا»، شماره۶۸۶۵.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.