شحّدر فرهنگ قرآنی و روایات دینی دو واژه «بُخل» و «شُح» به کار رفته است که گرچه هر دو بار منفی دارند و نشان‌دهنده روحیه پست و روش ناهنجار اجتماعی برخی از انسان‌ها به شمار می‌روند، اما بین آن دو تفاوت اندکی نیز وجود دارد. بخل عبارت است از خسیس بودن و خرج نکردن در جایی که باید خرج کرد و ندادن آنچه را که باید داد؛ اما شحّ به بخل شدید همراه با حرص و طمع معنا شده است. به عبارتی، شحّ همان بخل آزمندانه است. ۱ - معنای شحّ«شُحّ»، به معنای بخل شدید و بازداشتن همراه با حرص، تفسیر شده است، چنان که ابن فارِس می‌گوید: الشین وَ الحاء، الاَصلُ فیهِ المَنعُ، ثُمَّ یَکونُ مَنعا مَعَ حِرصٍ. مِن ذلِکَ الشُّحُّ وَ هُوَ البُخلُ مَعَ حِرصٍ. شین و حا (شحّ): اصل در این واژه، بازداشتن است، و بعدها در بازداشتن همراه با حرص، به کار برده شده است. از همین روست که شُحّ، همان بخل آزمندانه است. نیز راغب می‌گوید: الشُّحُّ: بُخلٌ مَعَ حِرصٍ، وَ ذلِکَ فیما کانَ عادَةً. [۲]
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص۴۴۶، مادّه «بخل.
شُحّ، بخل همراه با حرص است، و این، در جایی است که عادت شده باشد.ابن اثیر نیز می‌گوید: الشُّحُّ: اشَدُّ البُخلِ، وَ هُوَ ابلَغُ؛ فِی المَنعِ مِنَ البُخلِ. شُح، بخل شدید است و در خودداری [از بخشیدن]، رساتر از بخل است.شیخ طوسی و علامه طبرسی، اصل و حقیقت «بُخل» را دشواری در بخشش دانسته و شحّ را نیز مانند آن می‌دانند. ۲ - معنای شحّ در روایاتدر حدیثی می‌خوانیم که امام صادق (علیه‌السّلام) به یکی از یاران خود فرمود: «اَتَدری مَا الشَّحیح» آیا می‌دانی «شحیح» کیست؟ او در جواب عرض کرد: «هُوَ البَخیل» منظور بخیل است. امام فرمود: «اَلشُّحُّ اَشَدُّ مِنَ البُخل، انّ البَخیلَ یَبخَلُ بِما فی یَدِهِ و الشَّحیحُ یَشُحُّ بِما فی اَیدِی النّاسِ وَ عَلی ما فی یَدِهِ حَتّی لایَری فی اَیدِی النّاسِ شَیئاً اِلّا تَمُنُّ اَن یَکُونَ لَهُ بِالحِلِّ و الحَرامِ وَ لایَقنَعُ بِما رَزَقَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلّ». «شُح (و تنگ‌چشمی) از بخل (و فشرده‌دستی) شدیدتر است، بخیل کسی است که به آنچه خود دارد بخل می‌ورزد، اما (شحیح) و تنگ‌چشم هم به مال مردم و هم به مال خودش بخل می‌ورزد. تا جایی که هرچه دست مردم می‌بیند آرزو می‌کند که، به حلال یا حرام از آنِ او باشد، از آنچه خدا روزیش کرده نه سیر می‌شود و نه سود می‌برد.» از امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) پرسیده شد معنای (شُح) چیست؟ فرمود: «آنچه را در دست خود بینی مایه شرف پنداری و آنچه را انفاق کنی تلف شده بشماری.» امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «اِیّاکَ وَ الشُحُّ فَاِنَّهُ جِلبابُ المَسکَنَةِ وَ زَمام یقادُ بِهِ اِلی کُل دنائَة؛ از تنگ‌چشمی و بخل بپرهیز، زیرا این صفت آدمی را به خواری و ذلت می‌کشاند و افساری است که انسان را به سوی تمام بدی‌ها و پستی سوق می‌دهد.» ۳ - فرق شح و بخلآنچه از روایات استفاده می‌شود، صفت زشت بخل گاهی دائره‌اش محدود است و حوزه وجود خود و خانواده انسان را فرا می‌گیرد و تیره و تار می‌سازد، و گاهی این صفت بخل با حرص و سیری‌ناپذیری توأم می‌گردد و مرزهای حلال و حرام را درهم می‌شکند و نه تنها خود کار نیک و خوب نمی‌کند، بلکه از کار خوب دیگران و بخشش و عطای آنها نیز رنج می‌برد و در عذاب است. این‌گونه انسان‌ها در زندانی که با دست خویش ساخته‌اند اسیرند و هیچگاه لذت زندگی و آسایش و آرامش آن را درک و لمس نمی‌کنند. قرآن راه رستگاری و رهایی و فلاح را در دوری گزیدن از این آلودگی می‌داند و می‌فرماید: «وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَاُولئِکَ هُمُ المُفلِحُون؛ و کسانی که خداوند آنها را از بخل و حرص نفس خویش باز داشته رستگارانند.» ۴ - پانویس۵ - منبعپایگاه حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «بخل و شُحّ»، تاریخ بازیابی ۹۸/۰۱/۱۴. مجله پاسدار اسلام، اسفند ۱۳۸۶ و فروردین ۱۳۸۷، شماره ۳۱۵ و ۳۱۶. |