خردورزیتعقل در مفهوم کلی، هر گونه دانستن را «خردورزی» یا «تعقل» گویند. دانستنی گاه از راه تدبر و تامل به دست می‌آید و گاه از گذر تتبع و تحصل. از این رو، معنای مقابل آن، جهل و نادانی است. اسلام ، خرد را نیرویی نورانی می‌داند که انسان را به تکامل مادی و معنوی راه می‌نماید. ۱ - اهمیت تعقل در اسلامارج و قدر تعقل و تدبر در اسلام چنان است که عقل را «پیامبر باطنی» خوانده و کنار پیامبران ظاهری جای داده است. در نظرگاه اسلام اگر خردورزی پیش زمینه رفتار و کردار انسان شود، او را در مسیر رشد و تعالی قرار می‌دهد. بدین سان، آموزه‌های اسلامی- برخلاف آموزه‌های ادیان دیگر- راه شکوفایی و بالندگی پیروان خویش را در پیروی از عقل می‌داند. قرآن می‌فرماید: «بشارت بر بندگانی که گفته‌های گوناگون را می‌شنوند و نیکوترینشان را برمی گزینند. آنان همان کسانی‌اند که خداوند راهشان نموده است؛ (زیرا) آنان صاحبان خردند.» این پای فشاری بر خردگرایی چنین بر زبان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آمده است: «من از نداری و تنگدستی بر امت خویش نمی‌ترسم. از این می‌ترسم که کژاندیشی و بی تدبیری کنند.» از میان مذاهب اسلامی، تشیع بیشتر بر خردورزی اهتمام دارد. در روایتی از امام علی علیه‌السّلام درباره خردورزی آمده است: «خداوند در سرشت فرشتگان ، خرد برنهاد بی شهوت، و در سرشت حیوانات، شهوت نهاد بی خرد، و در سرشت آدمیان هم شهوت نهاد و هم خرد. پس هر کس خرد بر شهوتش غالب آید، از فرشتگان برتر است، و هر کس شهوت بر خردش پیروز شود، از حیوانات فروتر است.» ۲ - دلایل تشیع برای خردورزی۲.۱ - دلیل اولدانشمندان شیعه برآن‌اند که پذیرفتن اصول دین از راه تقلید درست نیست. هر مسلمانی باید از گذر تعقل و تدبر به توحید و نبوت و معاد و دیگر اصول ایمان آورد. ۲.۲ - دلیل دومعقل در کنار قرآن، سنت و اجماع ، یکی از منابع استنباط احکام دینی است. [۷]
اصل الشیعة و اصولها، ص۱۱۴.
۲.۳ - دلیل سومعقل در منابع روایی شیعه جایگاهی بس والا دارد؛ چنان که این امر مزیتی برای روایات شیعی در برابر روایات غیر شیعی محسوب شده است. در منابع معتبر روایی شیعه، روایات عقل و جهل، فصلی جداگانه دارند و حتی پیش از مباحث توحید و نبوت می‌آیند. ۳ - موانع خردورزیاز آیات قرآنی و روایات شیعی بر می‌آید که گاه موانعی پیش راه خردورزی قد بلند می‌کنند و انسان را از این نعمت بس بزرگ، بی نصیب می‌سازند. مهمترین آنها عبارتند از: خواهش‌های نفسانی [۹]
غرر الحکم، ج۴، ص۳۲.
؛ عادات و سنت‌های نادرست؛ خود پسندی و بی نیاز پنداشتن خویش از عقل ؛ همنشینی با نادانان و روی گردانی از خردمندان.۴ - عوامل رشد خردورزیدر آموزه‌های اسلامی از عواملی یاد شده است که خرد را می‌پرورانند و به خردورزی انسان جهت می‌بخشند. از آن جمله است: دل سپردن به کلام الهی و تن دادن به فرمان‌های آسمانی؛ دانشجویی و تجربه آموزی [۱۶]
غرر الحکم، ج۲، ص۳۲.
؛ همنشینی با خردمندان [۱۷]
غرر الحکم، ج۵، ص۳۳۶.
[۱۸]
غرر الحکم، ج۶، ص۱۵۱.
؛ سیر در آفاق و نظر کردن در سرنوشت گذشتگان؛ سیر در انفس و اندیشیدن درباره خود. ۵ - پانویس
۶ - منبعفرهنگ شیعه، ج۱، ص۲۳۴، برگرفته از مقاله«خردورزی». |