ثعلبیهثَعلبیه، داستانی منظوم به ترکی آذربایجانی سروده محمدباقر خلخالی می‌باشد. ۱ - زندگینامهخلخالی در ۱۲۵۰ در شیخدرآباد، از توابع گرمْرود خلخال، زاده شد. [۱]
حسین زاده صدیق، ص ۱۴۷.
پدرش آخوند ملاحیدر، به کاغذکنان رفت و در قریه قره بُلاغ اقامت گزید. محمدباقر نزد پدرش، مقدمات دانش و صرف و نحو را فرا گرفت و در چهارده سالگی به زنجان و از آن‌جا به قزوین رفت و در آن شهر، در محضر ملاعلی قارپوزآبادی فقیه سده سیزدهم، درس خواند و به زنجان بازگشت و مراتب عالی علمی را در همین شهر، نزد آخوند ملاقربانعلی زنجانی، از علمای بزرگ زنجان، آموخت. [۲]
حسین زاده صدیق، ص ۱۴۸ـ۱۵۰.
خلخالی، مدتی در خلخال به امر قضا مشغول و مَرجع استفاده طلاب گرمرود، خلخال و خمسه بود. به سبب استغنای طبعش، همه طبقات مردم به او احترام می‌گذاشتند. طبع شعری روان داشت و به زبان‌های فارسی و ترکی اشعار نغز می‌سرود. در بدیهه گویی و تمامی فنون شعر ، دستی توانا داشت. مهمترین اثر او مثنوی ثعلبیه است. [۳]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج ۲، ص ۱۵۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲ - وفاتتاریخ درگذشت وی را به اختلاف، ۱۳۱۱ [۴]
حسین زاده صدیق، ص ۱۴۸.
و ۱۳۱۶ [۵]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج۲، ص۱۵۶، تهران ۱۳۶۹ ش.
نوشته اند.۳ - درباره منظومهثعلبیه منظومه ای است تمثیلی و انتقادی از زبان جانوران، در بحر هَزَج مسدّس مقصور (مَفاعیلُن، مَفاعیلنُ، فَعولُن) در ۱۵۰۰ بیت. [۶]
حسین زاده صدیق، ص ۱۶۰.
[۷]
کوچرلی، ج ۲، ص ۳۶۳، ثعلبیه، چاپ کتاب فروشی سعادت تبری، اما دقیقاً ۱۶۲۵ بیت به علاوه هفت بیت در مدح ناصرالدین شاه یعنی ۱۶۳۲ بیت.
کتاب با عبارت «هذا کلیات کتاب ثعلبیه» و بسمله آغاز می‌شود و در مجموع ۸۳ عنوان دارد که جملگی به فارسی است. [۸]
محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، ج۱، ص۶۰، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
آخرین عنوان مثنوی، «خاتمه کتاب» است که شاعر در آن خود را محمدباقر خلخالی معرفی نموده [۹]
محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، ج۱، ص۸۲، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
و اشاره کرده که در آخرین بیت، تاریخ نوشتنِ کتاب آمده است. [۱۰]
محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، ج۱، ص۸۲، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
با توجه به این مطلب، کوچرلی، [۱۱]
کوچرلی، ج ۲، ص ۳۶۳ـ۳۶۴.
کلمه خلخالیم را در بیت ماقبل آخر مثنوی، مادّه تاریخ تلقی کرده که به حروف جُمل عدد ۱۳۱۱ از آن به دست می‌آید.۴ - معنای ثعلبیهثعلبیه، به معنای «روباهنامه»، سرگذشت روباهی است که خود و خانواده اش دچار گرسنگی می‌شوند و او به ناچار در پی کسبِ روزی، راه سفر پیش می‌گیرد و در ضمن سفر با ماجراهایی روبرو می‌شود. شاعر، به شیوه معمول مثنوی سرایان، خاصه مولوی، به هر مناسبتی حکایتی آموزنده یا نصیحتی راهگشا آورده که از آن جمله است: در حکایت نریمان و زن او، [۱۲]
محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، ج۱، ص۶، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
در حکایت درویش، [۱۳]
محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، ج۱، ص۲۷، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
در مذمت عالمان بی عمل، [۱۴]
محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، ج۱، ص۳۹، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
در ترغیب به نماز کامل. [۱۵]
محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، ج۱، ص۴۳، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا).
۵ - ویژگیهابا آن‌که ثعلبیه از لحاظ نوع ادبی، قصه عامیانه نیست، خلخالی در آن بی هیچ محدودیتی به ادبیات شفاهی و مردمی نزدیک شده و از طرفی نیز صنایعی به کار برده که در مجموع به آن ارزش زیباشناختی داده است. [۱۶]
برنجیان، ص ۲۳.
در ثعلبیه به کلمات و ترکیبات عامیانه و ضرب المثل‌ها و کنایات فراوان بر می‌خوریم، زیرا زبان خلخالی زبان مردم و مطابق فهم عموم است. [۱۷]
حسین زاده صدیق، ص۱۶۱.
در این اثر همچنین شماری امثال و حکم و اشعار فارسی و نیز احادیث مشهور عیناً به فارسی یا عربی یا به صورت ترجمه آورده شده است. [۱۸]
حسین زاده صدیق، ص ۴.
[۱۹]
حسین زاده صدیق، ص۱۶.
[۲۰]
حسین زاده صدیق، ص۴۴.
از جمله اعمال نکوهیده ای که سراینده ثعلبیه، آنها را بر شمرده، اینهاست: دلبستگی به دنیا، [۲۱]
حسین زاده صدیق، ص ۱۰.
اختیار کردن بیش از یک زن، [۲۲]
حسین زاده صدیق، ص ۲۵.
ظلم، [۲۳]
حسین زاده صدیق، ص ۴۴.
خروج از زی [۲۴]
حسین زاده صدیق، ص ۴۵.
و پرخواری [۲۵]
حسین زاده صدیق، ص ۶۳.
و از جمله اعمال ستوده است: در کارهای الاهی تسلیم محض بودن، [۲۶]
حسین زاده صدیق، ص۴.
سکوت و خاموشی، [۲۷]
حسین زاده صدیق، ص۳۰.
غنیمت دانستن ایام جوانی، [۲۸]
حسین زاده صدیق، ص ۷۵.
توکل [۲۹]
حسین زاده صدیق، ص ۶۶.
و نظایر آنها.۶ - موضوع منظومهبه نوشته برنجیان، [۳۰]
برنجیان، ص ۲۲.
خلخالی موضوع ثعلبیه را وسیله ای برای انتقاد اجتماعی قرار داده است. او در ثعلبیه، به درویش، [۳۱]
برنجیان، ص ۲۷ـ ۲۸.
حاجی، [۳۲]
برنجیان، ص۳۶.
عالم بی عمل، [۳۳]
برنجیان، ص ۳۹.
محتسب [۳۴]
برنجیان، ص ۵۰.
و ملا [۳۵]
برنجیان، ص ۷۹.
نگاهی عارفانه و طنزآمیز دارد و این باعث شده است تا برنجیان [۳۶]
برنجیان، ص ۷۹.
انتقاد او را حمله به دین و پاره ای عادات و معتقدات اجتماعی تلقی کند و حتی چون در جایی، [۳۷]
برنجیان، ص ۲۲.
از زبان روباه غزلی طیبَت آمیز ــ البته به وزن سایر ابیات مثنوی اما با ویژگی قافیه‌ای غزل که نوعی نوآوری در مثنوی است ــ به همسرش خطاب شده، آن را به حساب مسخره کردن شعر سنّتی گذاشته است.ثعلبیه، از حیث موضوع، داستانی است کاملاً سنّتی، مانند داستان موش و گربه شیخ بهائی یا داستان‌های هزار و یک شب، و برخلاف ادعای برنجیان [۳۸]
برنجیان، ص ۲۳.
کمترین شباهتی به داستان‌های غربی ندارد و به سبب بیان کاملاً روان، زنده، مؤثر و قرابت کامل با محاورات کوچه و بازار، نوعی نوآوری در شیوه بیان را به ذهن خواننده متبادر می‌سازد.۷ - انتشار متعدداین مثنوی بارها در تبریز و استانبول چاپ شده است. [۳۹]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج۲، ص۱۵۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۴۰]
فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
[۴۱]
خانبابا مشار، ج ۲، ستون ۱۴۷۳.
دو ترجمه فارسی منظوم از آن با عنوان روباهنامه در دست است، یکی سروده مهین دخت دارائی [۴۲]
برنجیان، ص ۲۴.
[۴۳]
مشا، ج ۲، ستون ۲۶۶۱.
دیگری از قباد طوفانی خلخالی. [۴۴]
خانبابا مشار، ج ۲، ستون ۱۴۷۳، تبریز ۱۳۱۹ ش.
[۴۵]
فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
قباد طوفانی، متن ترکی آن را نیز چاپ کرده است. [۴۶]
کتابشناسی توصیفی آثار موجود یا منتشره به زبان ترکی آذربایجانی در ایران: از چاپ سنگی تا سال ۱۳۷۰، ج۱، ص۷۶، نوشین موسوی، تهران ۱۳۷۳ ش.
بعدها نیز علیرضا نابدل پرداخت دیگری از ثعلبیه، به نظم ترکی به نام تولْکی ناغیلی منتشر کرد. [۴۷]
قصه روباه، نشر آئینه تبریز، بی تا، ص ۸۳.
آخرین چاپ این کتاب به اهتمام فرهنگ خاک نژاد با نام ملامحمدباقر خلخالی نین شعرلری در ۱۳۷۹ ش در تهران منتشر شد. ۸ - فهرست منابع(۱) هفت مقاله پیرامون فولکلور و ادبیات مردم آذربایجان، مقاله ۷ : «محمدباقر خلخالی و مثنوی ثعلبیه»، محمد حسین زاده صدیق، تهران ۱۳۵۷ ش. (۲) محمدباقر خلخالی، ثعلبیه، تبریز: کتاب فروشی سعادت، (بی تا). (۳) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. (۴) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش. (۵) نوشین موسوی، کتابشناسی توصیفی آثار موجود یا منتشره به زبان ترکی آذربایجانی در ایران: از چاپ سنگی تا سال ۱۳۷۰، تهران ۱۳۷۳ ش. (۶) Sakina Berengian, Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan , Berlin ۱۹۸۸;. (۷) Firidun bey Kخcharli, Azerbayjan adabiyya t i , Baku ۱۹۷۸-۱۹۸۱ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثعلبیه»، شماره ۴۲۴۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|