تنگلوشاتَنْگْلوشا، صورت تحریف شده نام توکروس ، ستاره شناس بابلی سده اول میلادی می باشد. فهرست مندرجات۲ - معرفی براساس آثار ۳ - کتاب الموالید علی الوجوه و الحدود ۳.۱ - ترجمه کتاب ۴ - آرای توکروس در کتاب ابن هبنتا ۵ - آثار منسوب به تنگلوشا ۵.۱ - فی صور درج الفلک و مایدل علیه من احوال المولودین بها ۵.۱.۱ - نسخ خطی متن عربی ۵.۱.۲ - ترجمه فارسی متون عربی ۵.۲ - رسالة فی علم الحروف و خواصها و اسرار بسطها ۵.۳ - النباتات و الحشایش ۵.۴ - رسالة فی الکیمیا ۵.۵ - مجموعه رسایل در علم کیمیا ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - معنا و صورتهای گوناگون این ناماین نام به صورتهای گوناگونی چون تینْکْلوش، [۱]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۱۴۷.
تینکلوس، طینْقُروس [۴]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۳۰۴.
و حتی دَنْکاوَشا ذکر شده است. در باره زندگی تنگلوشا تقریباً هیچ اطلاعی وجود ندارد. ذکر نام او در الفهرست و تاریخ الحکماء به دو صورتِ تینکلوس [۷]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۱۴۷.
و طینقروس، [۹]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص۳۰۴.
این تصور را به وجود آورده که دو نفر با دو نام متفاوت وجود داشته اند. گوتشمیت [۱۰]
گوتشمیت، ص ۸۲.
بدرستی طینقروس را تحریف شده توکروس، و تینکلوس را صورت تحریف شده تئوکلوس دانسته است. آرای بسیاری از فرهنگ نویسان فارسی زبان، چون جمال الدین شیرازی در فرهنگ جهانگیری و عبدالرشید تَتَوی در فرهنگ رشیدی، در باره این نامواژه بر مبنای ریشه شناسی عامیانه آن بوده است که تنگلوشا را ترکیبی از «تنگ» به معنای «کتاب» و «لوشا» را نام حکیم موهومی اهل روم یا بابل دانسته اند. [۱۱]
دهخدا، ذیل «تنگلوش»، «تنگلوشا».
[۱۲]
فولرس، ج ۱، ص ۴۷۱.
نیز این نام را به اشتباه مشتق از ریشه لغت یونانی زئوخیس (Zeuxis) دانسته است. صورت صحیح این اشتقاق را سالماسیوس، دانشمند فرانسوی (متوفی ۱۰۶۳/ ۱۶۵۳)، دریافته و به یکی بودن نام تنگلوشا و توکروس، ستاره شناس یونانی قرن اول میلادی، اشاره کرده است. [۱۳]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ج۱، ص۲۴۶، ترجمه احمد آرام.
دگرگونی این نام در پی ترجمه کتابهای او یا کتابهای منسوب به او از یونانی به پهلوی و از پهلوی به عربی رخ داده است [۱۴]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ص ۲۵۰- ۲۵۲.
[۱۵]
بوریسوف، ص ۳۰۲ـ ۳۰۵.
[۱۶]
تنگِلوشا، یا، ج۱، ص۳۰۰، صور درج.
۲ - معرفی براساس آثارآثار متعلق یا منسوب به تنگلوشا، او را در درجه اول عالم احکام نجوم معرفی می‌کنند. تنها اثری که تعلق آن به تنگلوشا قطعی است، در احکام نجوم بوده است . کتابهای گوناگونی، بویژه در علوم غریبه، نیز به او منسوب است، از جمله رساله های متعددی به فارسی و عربی در باره کیمیا و رموز کیمیاگری، که در بعضی از این رسائل او را «تنکلوشاه هندی» نیز نامیده اند. [۱۷]
محمدتقی دانش پژوه و بهاءالدین علمی انواری، ج۲، ص۲۷۳.
همچنین در رساله ای در باره «علم الفراسه»، از آرای تنگلوشا در این موضوع یاد شده [۱۸]
آلوارت، ج ۳، ص ۵۷۲.
و فخررازی نیز از آرای وی در باب سحر یاد کرده است [۱۹]
فخررازی، المطالب العالية، ج ۸، ص ۱۹۱.
[۲۰]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای، ج۵، ص۲۷.
.کثرت آثار منسوب به تنگلوشا در موضوعهای گوناگون، بویژه در علوم غریبه، نقل قولهای قفطی [۲۱]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص ۱۴۷.
و ابن ندیم در باره تنگلوشا که او را بیش‌تر به شخصیتی افسانه ای نزدیک می‌کند تا واقعی، و نیز بررسی مهمترین آثار منسوب به او که محل تلاقی حوزه های علمی سریانی و ایرانی و یونانی است [۲۳]
سزگین، ج ۷، ص ۷۳.
، مانع از آن می‌شوند که آرای منسوب به او را در این آثار، آرای شخصی واقعی بدانیم. ظاهراً در بسیاری از این آثار، آوردن نام تنگلوشا محملی برای به وجود آوردن بستر تاریخی مناسب برای موضوع موردنظر نویسندگان بوده است، نه ارجاع به آرای شخصی واقعی.۳ - کتاب الموالید علی الوجوه و الحدودکتابی که قطعاً به تنگلوشا منسوب است، کتاب الموالید علی الوجوه و الحدود است [۲۴]
سزگین، ج ۷، ص ۷۱ـ۷۳.
موضوع این کتاب، احکام نجوم و بحث در باره صورتهای فلکی است و تقسیم بندی صور فلکی تنها از دید ناظر زمینی و بر خلاف صور چهل و هشت گانه بطلمیوس صورت گرفته است. [۲۵]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ج۱، ص۲۴۸ـ۲۴۹.
اصل این کتاب به یونانی بوده [۲۶]
حسن تقی زاده، مقالات تقی زاده، ج۱۰، ص۳۱۸.
و فقط بخشهایی از آن در کتاب نجومی دانشمند یونانی، رتوریوس (زنده در سده ششم میلادی)، باقی مانده است [۲۷]
سزگین، ج ۷، ص ۷۱.
۳.۱ - ترجمه کتابکتاب تنگلوشا از یونانی به پهلوی [۲۸]
حسن تقی زاده، مقالات تقی زاده.
و در قرن دوم یا سوم هجری از پهلوی به عربی برگردانده شد [۲۹]
سزگین، ج ۷، ص ۷۱.
ترجمه عربی آن برای دانشمندان اسلامی شناخته شده بوده که از عبارات قفطی [۳۰]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، ج۱، ص ۱۴۷.
در باره آن، کاملاً پیداست. از متن عربی کتاب نقل قولهای محدودی باقی‌مانده است. از جمله اطلاعاتی که از این کتاب داریم، مطالبی است که ابومعشر بلخی در المدخل الکبیر [۳۱]
المدخل الکبیر، ص ۳۰۸- ۳۲۹.
به مناسبت بحث در باره طبایع بروج و حالات و مطالع آن‌ها به نقل از تنگلوشا [۳۲]
تینکلوس، ص۳۰۹ - ۳۱۸.
آورده است. یکی از دلایلی که صحت انتساب کتاب الموالید به تنگلوشا را تأیید می‌کند، انتشار همین بخش از کتاب ابومعشر بلخی توسط بول، دانشمند آلمانی بود، [۳۳]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ج۱، ص۲۴۹- ۲۵۰.
[۳۴]
حسن تقی زاده، مقالات تقی زاده، ج۱۰، ص۳۱۸- ۳۱۹.
اگرچه گاهی بین آرایی که ابومعشر بلخی از قول تنگلوشا نقل کرده و آنچه از متن یونانی کتاب الموالید در نوشته های رتوریوس باقی مانده، هماهنگی وجود ندارد. از نوشته ابومعشر بلخی نیز به سبب تحریفها و افتادگیهایی که در آن راه یافته، باید با احتیاط استفاده کرد . [۳۵]
سزگین، ج۷، ص۷۱.
۴ - آرای توکروس در کتاب ابن هبنتادر بخشی از کتاب المغنی فی احکام النجوم اثر ابن هَبَنْتا ــ که در باره وجوه بروج و صورتهای فلکی بنا به رأی ایرانیان و یـونانیـان و هندیـان است [۳۶]
ابن هَبَنْتا، المغنی فی احکام النجوم، ج ۲، ص ۳۰۶ـ ۴۲۷.
ــ از آرای توکروس یاد شده است. به نوشته ابن هبنتا [۳۷]
ابن هَبَنْتا، المغنی فی احکام النجوم، ج ۲، ص ۳۰۷.
آرای تینکلوش بابلی در الابریذج/ البِزیذج [۳۸]
گزیده ها، کتابی نجومی متعلق به ایران پیش از اسلام.
نقل شده است. ابن هبنتا نیز آن آرا را با کتاب تینکلوس مقابله کرده است. این امر دلیلی بر ترجمه کتاب الموالید تنگلوشا به زبان پهلوی و نیز وجود متن عربی این کتاب تا زمان ابن هبنتاست. همچنین چون ابن هبنتا عین عبارت منابع خود را نقل کرده، نسبت به نوشته های ابومعشر بلخی متن درست تری به دست داده است [۳۹]
سزگین، ج ۷، ص ۷۲.
۵ - آثار منسوب به تنگلوشاآثار منسوب به تنگلوشا عبارت‌اند از: ۵.۱ - فی صور درج الفلک و مایدل علیه من احوال المولودین بها۱) کتاب فی صور درج الفلک و مایدلُّ علیه من احوال المولودین بها [۴۰]
سزگین، ج ۷، ص ۷۳.
، که به نام کتاب تنکلوشا البابلی القوقانی فی صور درج الفلک و ماتدلُّ علیه من احوال المولودین نیز معرفی شده است . [۴۱]
فورهووه، ص ۳۶۶.
[۴۲]
بروکلمان، ج ۱، ص ۲۸۰.
در باره این‌که این کتاب واقعاً متعلق به تنگلوشاست یا نه، بحثهای بسیاری شده است؛ از جمله خولسون [۴۳]
خولسون ، ص ۳۲۹- ۳۳۰.
معتقد بود که این کتاب نوشته تنگلوشای بابلی بوده و ابوبکر احمدبن علی بن قیس کسدانی، مشهور به ابن وحشیه ، آن را از نبطی به عربی ترجمه کرده است. بسیاری از محققان پس از خولسون در باره نظر او تردید کرده (برای آگاهی از خلاصه ای از این بحثها و تردیدها [۴۴]
سزگین، ج ۴، ص ۱۱۲ـ۱۱۶.
[۴۵]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ج۱، ص۲۴۴ـ۲۶۱.
و به این نتیجه رسیده‌اند که این کتاب ترجمه ابن وحشیه نیست، بلکه احتمالاً نوشته خود اوست [۴۶]
گوتشمیت، ص ۸۹ - ۹۰.
و یا مجموعه ای است از جعلیات فردی پایبند به سنّتهای علمی کلدانی که آن را در قرن ششم یا هفتم میلادی نوشته است [۴۷]
سزگین، ج ۴، ص ۱۱۶.
همچنین با استناد به نوشته ای در حاشیه نسخه ای از ترجمه فارسی این کتاب ــ که زمان ترجمه آن از یونانی به فارسی میانه (پهلوی) هشتاد سال پیش از هجرت پیامبر اسلام دانسته شده است [۴۸]
گوتشمیت، ص ۸۷ ـ ۸۸.
[۴۹]
بوریسوف، ص ۳۰۱.
ــ این فرض مطرح شده که این کتاب در اصل به یونانی بود و در حدود ۵۴۲ میلادی به پهلوی ترجمه شده و بعدها این ترجمه، اصل کتاب تلقی گردیده است [۵۰]
گوتشمیت، ص ۸۷ ـ ۸۸.
در هر صورت، این کتابِ منسوب به تنگلوشا، بویژه به سبب ترجمه فارسی آن، بسیار بااهمیت است.۵.۱.۱ - نسخ خطی متن عربیاز متن عربی آن چند نسخه خطی وجود دارد [۵۱]
سزگین، ج ۴، ص ۱۱۶.
[۵۲]
سزگین، ج ۷، ص ۷۳.
گزیده ای نیز از آن تهیه شده است [۵۳]
ماخ، ص ۴۳۵.
اگرچه ابن ابی اصیبعه از منتخب کتاب دنکاوشا نام برده که فخررازی آن را تهیه کرده، نمی توان به یقین گفت که متن برگزیده موجود، همان گزیده فخررازی است. خولسون [۵۵]
خولسون، ص ۴۵۸- ۴۹۲.
متن عربی این کتاب را، بر اساس نسخه موجود در کتابخانه لیدن هلند ، بتفصیل بررسی کرده است. این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است. ترجمه فارسی کهن موجود از این اثر احتمالاً متعلق به قرن پنجم یا ششم هجری می‌باشد [۵۶]
منزوی، ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش، ج ۱، ص ۲۵۸.
[۵۷]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای، ج۷، ص۴۱۲.
۵.۱.۲ - ترجمه فارسی متون عربیبا تطبیق بعضی بخشهای متن عربی، بویژه بخشهایی که نالینو [۵۸]
کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ج۱، ص۲۵۴ـ ۲۵۵، ترجمه احمد آرام.
آورده، با ترجمه فارسی همین بخشها [۵۹]
تنگِلوشا، یا، ج۱، ص۱۳۸.
[۶۰]
تنگِلوشا، ص۱۵۰.
[۶۱]
تنگِلوشا، ص۱۶۰.
روشن می‌شود که مترجم فارسی کاملاً به متن عربی وفادار بوده است. از این ترجمه بارها استفاده شده است، از جمله ابوالحسن علی بن زید بیهقی مشهور به ابن فندق در کتاب جوامع احکام النجوم (گ ۳۱ ر ـ ۳۸ ر) در بحث در باره احکام درجات طوالع، بسیاری از نوشته های صور درج را عیناً، اما بدون ذکر مأخذ، از ترجمه فارسی آن نقل کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی نیز در رساله خود در احکام نجوم به نام سفینه الاحکام، یا، سفینه الافلاک در موارد بسیار زیادی [۶۲]
محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، سفینه الاحکام.
آرای تنگلوشا را به نقل از ترجمه فارسی صور درج ذکر کرده است [۶۳]
آلوارت، ج ۵، ص ۲۹۳- ۲۹۴.
رساله ای که شرح رساله تنکلوشاه بابلی دانسته شده [۶۴]
محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۱، ص۳۳۵.
نیز در اصل رونویسی از ترجمه صور درج است. همایونفر چاپ عکسی دست نویسی از ترجمه فارسی صور درج را همراه با متن بازنویسی شده آن، منتشر کرده است.۵.۲ - رسالة فی علم الحروف و خواصها و اسرار بسطها۲) رسالة فی علم الحروف و خواصها و اسرار بسطها، که یک نسخه از آن شناسایی شده است . [۶۵]
سزگین، ج ۷، ص ۷۳.
۵.۳ - النباتات و الحشایش۳) کتاب النباتات و الحشایش . از این کتاب نیز تنها یک نسخه شناسایی شده [۶۶]
احمد گلچین معانی و ایرج افشار، «فهرست چند مجموعه کتابخانه مجلس شورای ملی»، ج۵، ص۲۰۱.
که در مجموعه ای فارسی از آثار کیمیایی منسوب به او آمده است.۵.۴ - رسالة فی الکیمیا۴) رسالة فی الکیمیا . از این رساله نیز یک نسخه شناسایی شده است [۶۷]
سزگین، ج ۴، ص ۱۱۶.
۵.۵ - مجموعه رسایل در علم کیمیا۵) مجموعه ای به فارسی متشکل از چندین رساله در علم کیمیا ، که شخصی به نام محمدابراهیم فرزند محمدحسن قراگزلو ، احتمالاً در قرن سیزدهم هجری، گرد آورده است [۶۸]
منزوی، ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش، ج ۱، ص ۶۲۱.
تعداد رساله های این مجموعه در نسخه های خطی گوناگون متفاوت است، از جمله در نسخه های خطی که نام مترجم در آن ذکر شده، ۱۵ رساله آمده است . [۶۹]
دانش پژوه، ج ۱۳، ص ۳۰۷۵.
[۷۰]
منزوی، ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش، ج ۱، ص ۶۲۱ـ۶۲۲.
[۷۱]
محمدتقی دانش پژوه و بهاءالدین علمی انواری، ج۲، ص۲۷۳ـ۲۷۴.
تا ۲۲ رساله [۷۲]
استوری، ج ۲، بخش ۳، ص ۴۳۴ـ ۴۳۵.
وجود دارد. البته معرفی بیش از ۱۹ رساله در این مجموعه، بر اثر تکرار یک رساله با نامهای گوناگون بوده است. از رساله های این مجموعه نیز دست نویسهای متعددی وجود دارد [۷۳]
منزوی، ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ش، ج ۱، ص ۷۰۱.
[۷۴]
منزوی، ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش، ج ۱، ص ۸۴۹ ـ ۸۵۰.
یکی از این رساله ها، کنوز سبعه در علم اکسیر در بمبئی چاپ سنگی شده است. [۷۵]
خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۲، ستون ۲۶۷.
ملاحسین کاشفی سبزواری (متوفی ۹۱۰) مطالبی از این رساله‌ها را استخراج کرده و در خلاصة الاسرار خود، که به عربی است، آورده است [۷۶]
منزوی، ۱۳۷۷ ش، ج ۱، ص ۹۸.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء. (۲) ابن ندیم. (۳) ابن هبنتا، المغنی فی احکام النجوم. (۴) ابومعشر بلخی، المدخل الکبیر الی علم احکام. (۵) علی بن زید بیهقی، جوامع احکام النجوم. (۶) حسن تقی زاده، مقالات تقی زاده. (۷) تنگِلوشا، یا، صور درج. (۸) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای. (۹) محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. (۱۰) محمدتقی دانش پژوه و بهاءالدین علمی انواری. (۱۱) دهخدا. (۱۲) محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد. (۱۳) محمدبن عمر فخررازی، المطالب العالیه من العلم الالهی. (۱۴) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی. (۱۵) احمد گلچین معانی و ایرج افشار، «فهرست چند مجموعه کتابخانه مجلس شورای ملی». (۱۶) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی. (۱۷) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان. (۱۸) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی. (۱۹) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی. (۲۰) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام. (۲۱) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، سفینه الاحکام، یا، سفینه الافلاک. (۲۲) W Ahlwardt, Die Handschriften-Verzeichnisse der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin:Verzeichniss der arabischen Handschriften , Berlin, vol ۳, ۱۸۹۱, vol ۵, ۱۸۹۳;. (۲۳) A Borissov, "Sur le nom `Tankalou ªcha ª' ", JA , vol ۲۲۴ (Apr June ۱۹۳۵) ;. (۲۴) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹;. (۲۵) D Chwolson, غber die غberreste der altbabylonischen Literatur in arabischen غbersetzungen , St Petersburg ۱۸۵۹;. (۲۶) A von Gutschmidt, "Die Nabatجische Landwirtschaft und ihre Geschwister", ZDMG , XV (۱۸۶۱) ;. (۲۷) Robert D Mach, Catalogue of Arabic manuscripts) Yahuda Section) in the Garrett collection, Princeton University Library , Princeton ۱۹۷۷;. (۲۸) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴;. (۲۹) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol ۲, pt ۳, Leiden ۱۹۷۷;. (۳۰) P Voorhoeve, Handlist of Arabic manuscripts in the Library of the University of Leiden and other collections in the Netherlands , Leiden ۱۹۵۷;. (۳۱) Johann August Vullers, Lexicon Persico-Latinum etymologicum , Bonn ۱۸۵۵-۱۸۶۴. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنگلوشا»، شماره ۳۹۶۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|