تمهیداتتمهیدات، اثری مهم در عرفان و اصول طریقت، به فارسی، از عین القضاة همدانی (متوفی ۵۲۵) می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - یکی دانستن دو کتاب عین القضاة ۳ - محتوا ۴ - تاریخ تالیف ۵ - نکات قوت تمهیدات ۶ - ده تمهید کتاب ۶.۱ - تمهید نخست کتاب ۶.۲ - طولانی‌ترین بخش کتاب تمهیدات ۷ - چهار علم از نظر عین القضاة ۸ - نظر عین القضاة درباره ادیان و مذاهب ۹ - عشق در کتاب تمهیدات ۹.۱ - انواع عشق ۱۰ - شروح کتاب تمهیدات ۱۱ - ترجمه تمهیدات ۱۲ - چاپ ۱۳ - فهرت منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - تمهیدات در اولین تذکره نویسیاولین تذکره نویسی که از تمهیدات نام برده، کمال الدین حسین گازرگاهی ، [۱]
کمال الدین حسین گازرگاهی، مجالس العشّاق (تذکرة عرفا)، ج۱، ص۹۶، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۶ ش.
صوفی و شاعر قرن نهم و دهم است.۲ - یکی دانستن دو کتاب عین القضاةسپس برخی مورخان متقدم و متأخر دو اثر تمهیدات و زبدة الحقایقِ عین القضاة را اشتباهاً یکی دانسته و یا تمهیدات را ترجمه فارسی زبدة الحقایقِ قلمداد کرده اند، حال آن‌که تمهیدات به فارسی است و زبدة الحقایق به عربی و موضوعات و عناوین آن‌ها نیز تفاوت دارند. [۲]
حاجی خلیفه،ج ۲، ستون ۹۵۱.
[۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۴، ص۴۳۴.
این اشتباه شاید ناشی از عبارتی در ابتدای تمهیدات بوده است («این کتاب به زبدة الحقایق فی کشف الدقایق... تمام کرده شد...»؛. [۴]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات،مقدمه عُسَیْران، ص ۵، ج۱، ص۱، ۱۴ـ ۱۵ ، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
که گویا مراد عین القضاة از عبارت مذکور پیوند محتوایی دو کتاب با یکدیگر بوده است.۳ - محتواتمهیدات اطلاعات فراوانی در باره مباحث عرفانی و بسیاری از صوفیان در اختیار ما قرار می‌دهد که اگر این کتاب نبود نام و اقوال آن صوفیان ناشناخته می‌ماند، از این حیث یکی از آثار مهم عرفان اسلامی و ایرانی پیش از ابن عربی به شمار می‌رود که بیش از هشتصد سال مورد مطالعه و مداقه اهل تصوف در ایران و هند و دیگر نواحی جنوب آسیا بوده است [۵]
رحیم فرمنش، احوال و آثار عین القضاة، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، تهران ۱۳۳۸ ش.
.۴ - تاریخ تالیفتاریخ تألیف تمهیدات را بعد از مرگ احمد غزالی (متوفی ۵۲۰) استاد عین القضاة، و نزدیک به سال کشته شدن مؤلف دانسته اند، زیرا وی در تمهیدات بعد از ذکر نام احمد غزالی عبارت دعایی قدِّس سِرُّه [۶]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۳۴۹، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
را آورده است. همچنین عفیف عسیران [۷]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۱۷، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
به استناد تعبیر عین القضاة در پایان کتاب [۸]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۳۵۳ـ۳۵۴، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
و بررسی تقویمی آن، تاریخ تألیف تمهیدات را ۵۲۱ ذکر کرده است . [۹]
نجیب مایل هروی، خاصیت آینگی: نقد حال، ج۱، ص۴۹، گزاره آرا، و گزیده آثار فارسیِ عین القضات همدانی، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۱۰]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۳۶۰، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۵ - نکات قوت تمهیداتعین القضاة در این اثر مطالب پیچیده و مشکل عرفانی را با مثالهای ساده توضیح داده و از اشعار فارسی و عربی و تشبیهات و تمثیلات بسیاری استفاده کرده است. همچنین تقریباً بعد از هر چند جمله، آیاتی از قرآن و روایاتی از پیامبر اکرم آورده است. ۶ - ده تمهید کتابتمهیدات شامل ده تمهید (اصل) است. ۶.۱ - تمهید نخست کتابعین القضاة در تمهید نخست، به تمایز میان علم مکتسب و لدنّی پرداخته است. او برای بحث در باره علم شهودی، که مستقیماً از خداوند نشئت می‌گیرد، سخن خود را با مطالبی در باره قرآن و هستی پیامبر اسلام آغاز کرده است. به عقیده او، «صورت بینان» و «ظاهرجویان» صرفاً به جنبه بشری حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و صورت ظاهر او و قرآن نگریسته اند، اما حقیقت باطنی و روحانی آن‌ها را در نیافته اند. به نظر عین القضاة، آنچه صورت بینان از آن بی بهره اند، بصیرت است، حال آن‌که تنها با قوه بصیرت می‌توان حقیقت عمیقتری را که در وجود پیامبر هست دریافت. از این نظر، حضرت محمد بشری نیست که به‌طور اتفاقی از موهبت وحی برخوردار شده باشد، بلکه نور است. او در جای دیگری از این کتاب [۱۱]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲۵۴، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
نیز اصل آفرینش را نور محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم می‌داند.۶.۲ - طولانی‌ترین بخش کتاب تمهیداتعنوان این تمهید (اصل دهم)، که طولانی ترین بخش کتاب نیز هست، [۱۲]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲۵۴ـ۳۵۴، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
چنین است : «اصل و حقیقت آسمان و زمین نور محمد و ابلیس آمد». به گفته عین القضاة، نور ابلیس از نور عزت حق است و ابلیس عاشق خداوند است. [۱۳]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، ج۱، ص۲۱۱،ص۲۲۸ ،ص۲۲۹ تمهیدات، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
با آمدن حضرت محمد از جانب خدا به سوی خلق، «ازل» آغاز می‌شود و از بازگشت پیامبر به سوی خدا ، «ابد» به وجود می‌آید. در این تفسیر ، حقیقت باطنی حضرت محمد، یعنی نور محمدی، اصلی ازلی است که کاملاً از شخصیت تاریخی پیامبر اکرم متمایز است [۱۴]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲۵۴ـ ۲۶۵، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
. بدین ترتیب، تمهیدات با تعبیر تازه ای از پیامبر به « نور محمدی » آغاز می‌شود و با آن خاتمه می‌یابد. به عقیده عین القضاة با استناد به قرآن («قدجاءکم من اللّه نورٌ و کتابٌ مبین)، قرآن نیز نظیر حضرت محمد نور است، درحالی که اغلب کسانی که به قرآن می‌نگرند، چیزی جز حروف سیاه بر کاغذ سفید نمی‌بینند. [۱۶]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
[۱۷]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲۴۸، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
وی از قرآن باعنوان «قرآن قدیم» یاد می‌کند [۱۸]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲۶۷، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
و معتقد است قرآن از نظر معنایی لایه های متعددی دارد که بر همگان به‌طور یکسان ظاهر نمی‌شود. او همچنین با استناد به آیه هفتم سوره آل عمران («... وَمَا یَعْلَمُ تَأویلَهُ اِلَّااللّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فیِ الْعِلْمِ...») صوفیه را همان راسخان در علم می‌داند که قادر به درک معانی باطنی قرآن اند. [۲۰]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۴، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
۷ - چهار علم از نظر عین القضاةعین القضاة [۲۱]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۵، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
ضمن بر شمردن سه نوع علم: علم بنی آدم ، علم فرشتگان ، علم مخلوقات قدم فراتر می‌گذارد و علم چهارمی را نیز معرفی می‌کند که آن علم خداست و به تعبیر او «مکنون و مخزون» است و تنها عالِمِ الاهی از آن برخوردار است.۸ - نظر عین القضاة درباره ادیان و مذاهببه نوشته عین القضاة در بخشهایی از کتاب، ادیان و مذاهب نردبانهایی هستند که انسان را به حقیقت می‌رسانند و هر کدام که انسان را به مقصد برساند حق است و همان اسلام است. [۲۲]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲۵۸، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
وی در جایی دیگر می‌گوید در عالم یک دین بیش نیست و آن اسلام است؛ راهی که انسان را به سوی خدا هدایت می‌کند، و هر چه غیر از آن، کفر است. [۲۳]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۲۲ـ۲۳، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
۹ - عشق در کتاب تمهیداتاز مضامین اصلی و مهم تمهیدات، عشق است. وی با جسارت و خلاقیت این مضمون را با قرآن و حدیث و نوشته های صوفیان متقدم آمیخته است. پاره ای از مضامین سوانح العشاق احمد غزالی، که آن نیز در باره عشق است، در این کتاب آمده، به طوری که از جهات گوناگون می‌توان آن را شرح نکات ظریف سوانح دانست، اگر چه نظر عین القضاة در باره عشق با نظر احمد غزالی همیشه یکسان نیست. به نظر عین القضاة، [۲۴]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۹۶ـ۹۷، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
عشق ویژگی رابطه انسان و خدا و فریضه دینی همه انسانهاست. اگر انسان نتواند به مرتبه عشق به خالق برسد، دست کم باید برای عشق به مخلوق جهد کند.۹.۱ - انواع عشقبه عقیده او عشق انواعی دارد: عشق کبیر، عشق صغیر و عشق میانه. عشق کبیر، عشق خدا با بندگان و عشق صغیر، عشق بندگان با خداست. وی تعریف و تبیین روشنی از عشقِ میانه ارائه نداده و به تعبیر خود آن را به رمز گفته است که باتوجه به فقرات بعدی می‌توان منظور وی را از عشق میانه، عشقهای مجازی یا عشق بندگان با بندگان تلقی نمود. [۲۵]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۲، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
در واقع تمهیدات از آثار مهم مکتب صوفیانه موسوم به مذهب عشق است که نه یک طریقه رسمی، بلکه مجموعه ای از تعبیرات زیبایی شناسانه است که نقشی نا زدودنی بر ادبیات اسلامی بر جا نهاده است. هواداران این مکتب به قائل شدن جایگاهی مرکزی برای عشق در کلیه آموزه های خود، شهرت دارند .۱۰ - شروح کتاب تمهیداتاز جمله کسانی که بر تمهیدات شرح نگاشته یا از آن به عنوان منبعی در تصوف و عرفان بهره برده اند، رکن الدین کاشانی (متوفی پس از ۷۳۷) است که با این کتاب آشنایی بسیار داشته و آن را سرمشق نوشته های خود قرار داده است. زین الدین شیرازی (متوفی ۷۷۰)، از صوفیان طریقت چشتیه ، نیز خواندن تمهیدات را به مریدان خود توصیه می‌کرد. گیسودراز (متوفی ۸۲۵)، از مشایخ طریقت چشتیه ، کتابی با عنوان شرح زبدة الحقایق (چاپ دکن ۱۳۶۴)، معروف به شرح تمهیدات، بر آن نوشت. [۲۶]
محمدبن یوسف گیسودراز، شرح زبدة الحقایق المعروف به شرح تمهیدات، چاپ حافظ سیدعطا حسین، حیدرآباد دکن ۱۳۶۴.
با وجود این باید اضافه کرد که یا گیسودراز موفق به درک برخی از ظرایف اندیشه عین القضاة نشده یا دست کم کوشیده است از برخی تعالیم جسورانه تر این صوفی ایرانی فاصله بگیرد. [۲۷]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۳، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
۱۱ - ترجمه تمهیداتتمهیدات نخستین اثر معتبر در تصوف است که در قرن یازدهم به زبان جدید اردوی دکنی ترجمه شده است نگارنده در تحقیقات خود در بایگانیهای مزار مولوی در قونیه دریافت که پیروان طریقت مولویه نیز اغلب تمهیدات را به عنوان شرحی بر مثنوی و بالعکس می‌خوانده اند . تمهیدات نسخ خطی فراوانی دارد و در نسخه چاپی و نسخ خطی موجود گاه زبدة الحقایق نامیده شده است. نسخ خطی تمهیدات در کتابخانه گنج بخش اسلام آباد و دانشگاه لاهور موجود است. [۲۸]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۳۶۱ـ۱۳۶۲، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۱۲ - چاپتنها چاپ انتقادی تمهیدات، تصحیح عَفیف عسیران است که در ۱۳۴۱ ش در تهران منتشر شده است. این چاپ پانوشتهای مفصّلی در مورد تفاوت نسخه‌ها دارد. رحیم فرمنش در باره احوال و آثار عین القضاة پژوهشی انجام داده و در آن به تمهیدات نیز پرداخته است. [۲۹]
عبداللّه بن محمد عین القضاة، مقدمه عُسَیْران، ص ۱۱۸ـ ۱۲۵، ج۱، ص۱، تمهیدات، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
۱۳ - فهرت منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) حاجی خلیفه. (۳) عبداللّه بن محمد عین القضاة، تمهیدات، چاپ عفیف عسیران، تهران (۱۳۴۱ ش). (۴) رحیم فرمنش، احوال و آثار عین القضاة، تهران ۱۳۳۸ ش. (۵) کمال الدین حسین گازرگاهی، مجالس العشّاق (تذکرة عرفا)، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۶ ش. (۶) محمدبن یوسف گیسودراز، شرح زبدة الحقایق المعروف به شرح تمهیدات، چاپ حافظ سیدعطا حسین، حیدرآباد دکن ۱۳۶۴. (۷) نجیب مایل هروی، خاصیت آینگی: نقد حال، گزاره آرا، و گزیده آثار فارسیِ عین القضات همدانی، تهران ۱۳۷۴ ش. (۸) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمهیدات»، شماره۳۸۸۷. رده‌های این صفحه : عرفان | کتب عرفانی
|