تذکرةالشعراءتذکرة الشّعراء، کتابی در شرح احوال شاعران به زبان فارسی ، توسط دولتشاه بن علاءالدوله سمرقندی نوشته شده است. ۱ - سال اتمام تالیفاین کتاب ، بنا برتصریح مؤلف در خاتمه آن، [۱]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۵۴۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
در ۸۹۲ پایان یافته و در مقدمه [۲]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۴ ـ ۱۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
به امیرعلیشیر نوائی (متوفی ۹۰۶) تقدیم شده است.
۲ - زندگینامه نویسندهدولتشاه از امیرزادگان و رجال قرن نهم بود. پدرش، امیرعلاءالدوله اسفراینی، از ندیمان شاهرخ تیموری (حک: ۷۹۶ ـ ۸۵۰) [۳]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۳۳۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
و خود از نزدیکان سلطان حسین بایقرا (حک :۸۷۳ ـ ۹۱۱) و امیر علیشیرنوائی بود.
دولتشاه برخلاف سنّت خانوادگی از امارت دست کشید و به کسب فضایل پرداخت [۴]
امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس،ج۱، ص۱۰۸ ، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ش.
و در پنجاه سالگی تألیف تذکرة الشعراء را آغاز کرد. [۵]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۱ ـ ۱۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
۳ - علت نوشتن تذکرهدولتشاه سبب تألیف تذکره شاعران را فقدان کتابی در باره این موضوع ذکر کرده است. [۶]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
۴ - فهرست مصادر تذکرهاو در بیان زندگینامه شاعران به منابعی چون چهارمقاله نظامی عروضی ، [۷]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۵۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
تاریخ گزیده حمدالله مستوفی [۸]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۳۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
و تذکرة مناقب الشعرای ابوطاهر خاتونی [۹]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۵۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
اشاره کرده، با وجود این خود را نخستین مؤلف مقامات و احوال شعرا دانسته [۱۰]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
و ظاهراً از تذکرة لباب الالبابِ محمد عوفی نیز آگاهی نداشته، زیرا از آن سخنی به میان نیاورده است.
دولتشاه اطلاعات مورد نیاز را از دیوان شاعران و کتابهای تاریخی گردآورده و از شنیده های خود نیز سود جسته است. ۵ - محتویات تذکرهاو تذکره خود را بر اساس تاریخ و دوره زندگی شعرا مرتب کرده و شرح حال ۱۵۰ شاعر نامدار را از ظهور اسلام تا زمان زندگی خود آورده است. تذکرة الشعراء با دیباچه مؤلف آغاز می‌شود.پس از مقدمه ای در ذکر دَه تن از شاعران عرب ، شعرای پارسی گو به لحاظ تاریخی به هفت طبقه تقسیم می‌شوند که آخرین طبقه به شعرای هم دوره دولتشاه اختصاص دارد. [۱۱]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
در این ضمن به احوال پادشاهان حامی شعر و رویدادهای تاریخی نیز اشاره شده است.
در خاتمه، شرح زندگی و مکارم هفت تن از بزرگان روزگارِ دولتشاه آمده و کتاب با «شطری از مقامات ابوالغازی سلطان حسین بهادر» [۱۲]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۵۲۱ ـ۵۴۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
به پایان رسیده است.
۶ - سبک نگارش تذکرهسبک نگارش تذکره دولتشاه در دیباچه کتاب، نه فنی و دشوار و نه ساده و مُرسَل است، بلکه شیوه ای است برگرفته از هر دو، ولی نثر آن در نگارش احوال شاعران ساده وجذاب است. ۷ - اعتبار تذکرهتذکرة الشعراء به جهت دربرداشتن شرح حال بسیاری از شاعران متقدم و معاصر مؤلف اثری ارزنده است، اما در زندگینامه شاعران در چند مورد مطالب دور از واقع نیز آمده که نشان دهنده ضعف پژوهش نویسنده است و در حقیقت از تنزلِ ادبی در این دوره و سطحی شدن تحقیق و تتبع ناشی می‌شود. [۱۳]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، ص ۱۴، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران ۱۳۶۲ ش .
[۱۴]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ص ۷۸، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش
[۱۵]
عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، ص ۴۹۸ چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش
[۱۶]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، ص۲۵۲، ج ۲: از فردوسی تا سعدی، ترجمه و حواشی و تعلیقات علی پاشا صالح، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۷]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، ص۲۶۰ ـ۲۶۱، ج ۲: از فردوسی تا سعدی، ترجمه و حواشی و تعلیقات علی پاشا صالح، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۸]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، ص۸۷۳، ج ۲: از فردوسی تا سعدی، ترجمه و حواشی و تعلیقات علی پاشا صالح، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۹]
محمدتقی بهار، ج۳، ص۱۸۶ ـ۱۹۱، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ ۱۳۵۶ش.
۸ - ضعف‌های تذکرهبه طورکلی دولتشاه در تنظیم و تألیف این تذکره، به خواندنی بودن آن توجه کرده و به جنبه تحقیقی آن چندان نپرداخته است. دولتشاه، جز نقل احوال شاعران، به نقد شعر آن‌ها نیز می‌پردازد. او بنا بر سبک موردپسند زمان خود، به طنطنه الفاظ و مضمون آفرینی و آرایه های لفظی توجه می‌کند و شعر را با این ملاکها نقد و ارزیابی می‌کند. وی اشعاری را که فصیح و روان و پیراسته از تکلفات و صنایع باشند،تحسین نمی‌کند، چنانکه ذکر تمامی قصیده «بوی جوی مولیان» رودکی را در تحمل تذکره نمی‌داند [۲۰]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۳۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
دولتشاه، چون در دوره انحطاط ادبی به سر می‌برده، در معرفی چند تن از شعرا، از جمله حافظ ، شاعری را دون مرتبه آنان دانسته و به فضایل دیگر آنان پرداخته [۲۱]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۳۰۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
و توجه نکرده است که تذکره او بر مدار شعر و شاعریست.
۹ - تجدید چاپ‌های تذکرهتذکرة الشعراء مرجع بسیاری از تذکره نویسان بوده و به سبب اهمیتی که در ذکر احوال شاعران داشته، بارها در ایران و هندوستان چاپ شده است. این کتاب در ۱۳۰۵در بمبئی ودر ۱۳۱۸ به تصحیح ادوارد براون در لیدن انتشار یافت. در قرن دهم به ترکی ترجمه و تلخیص شد. [۲۲]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۳۸۸ .
یک ترجمه ترکی آن با عنوان سفینة الشعراء در ۱۲۵۹ در استانبول چاپ شد [۲۳]
دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
هامر ـ پورگشتال نیز آن را به آلمانی ترجمه و چاپ کرده است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ش. (۲) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲: از فردوسی تا سعدی، ترجمه و حواشی و تعلیقات علی پاشا صالح، تهران ۱۳۵۸ش. (۳) محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ ۱۳۵۶ش. (۴) حاجی خلیفه. (۵) دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۸/۱۹۰۰. (۶) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکرةالشعراء»، شماره۳۳۹۳. |