بستانجیبُستانجی (بوستان ـ چی)، عنوان باغبان‌ها، جالیزبان‌ها و خدمه قایق‌ها (حَمْله جی) و قایقخانه‌سرای (دربار) و قصر سلاطین در تشکیلات قدیم عثمانی می‌باشد. ۱ - پیشینهدر مدت رواج قانون نظام وظیفه (دِوْشِرْمه) این افراد، طبق اصول آن قانون به خدمت گمارده می‌شدند. بستانجیها دو مرکز (اُجاق) جداگانه داشتند: یکی در استانبول، دیگری در اَدِرنه (آدریانوپُل)؛ و سمت فرماندهی آنان را «بستانجی باشی» برعهده داشت. ورزیده‌ترین و نیرومندترین سربازان وظیفه در این دو مرکز برای این سمت پذیرفته می‌شدند. مرکز بستانجیها دارای نه پایه بود. نوآموزان این مرکز نوار ماهوتی که نشانه ماموران حکومتی بود، به کمر می‌بستند و بستانجیانی که به آخرین پایه می‌رسیدند شال سبزرنگی موسوم به «مُقَدَّم» به دور کمر می‌پیچیدند؛ سپس وارد صنف ضابط‌ها (صاحب منصبان) می‌شدند؛ از آن پس سلسله مراتب عبارت بود از: درجات حمْله جی، خاصّگی، کدخدای بستانجیها، و سرانجام بستانجی باشی. بستانجیها پس از مدت معینی خدمت، به مرکز ینی چری پذیرفته می‌شدند. در اواخر قرن یازدهم و سراسر قرن دوازدهم افرادی از این گروه به مرکز محافظان دربار (قاپی قولی) انتقال یافتند. عده‌ای از بستانجیها در دربار و شماری نیز بیرون از دربار ایفای وظیفه می‌کردند. برخی از آنان نیز مستقیماً در باغ‌ها و جالیزها و گروهی در قایقخانه‌ها و تشکیلات وابسته به آن‌ها مشغول خدمت می‌شدند. [۱]
«قانوننامه آل عثمان»، ص۲۵، چاپ عارف بیگ، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، ضمیمه ۲.
۲ - وظیفه بستانجیهابستانجیها مسئول حفظ نظم ناحیه محل کارشان نیز بودند. هر گروه از آن‌ها در ناحیه‌ای مستقر می‌شدند و افسرانی به نام «اوسْتا» بر آنان فرماندهی می‌کردند. اوستاها در واقع به منزله کلانتر محل بودند. هر اوستایی، بسته به اهمیت باغ و محل، بیست تا سی بستانجیِ زیردست داشت. بستانجی باشی هر سال در ماه تشرین ثانی (نوامبر)، صورت محصولات باغ‌ها و جالیزها را به سلطان عرضه و وجه بهای محصولات را به خزانه داخلی واریز می‌کرد. هنگام عرضه محصولات، برای دوازده تن از باسابقه‌ترین بستانجیها مقرری تعیین، و به آنان ترفیع داده می‌شد. شرکت بستانجیها در جنگ نیز، به هنگام لزوم، مشاهده شده است؛ مثلاً در ۱۱۵۲، سه هزار تن از بستانجیها به قصد جنگ با روس‌ها با کشتی به بندر گسیل شده بودند. [۲]
صبحی، تاریخ، ج۱، ص۱۲۷.
۳ - تعداد بستانجیهاشمار بستانجیها در زمان‌های مختلف تغییر می‌یافت؛ چنانکه تعداد آنان در اوایل قرن دهم ۳۹۶، ۳ تن، در میانه‌های آن ۹۴۷، ۲، و در اواخر همان قرن ۹۹۸، ۱ تن بود.اما این رقم در سال‌های آغازین قرن دوازدهم، به ۴۰۰، ۲ تن بستانجی رسید. ۴ - سلب اعتماد از بستانجیهاشرکت بستانجیها در بعضی از جنبش‌های عصیانگرانه و شورش‌ها موجب سلب اعتماد سلاطین از آن‌ها شد و به همین دلیل سلطان احمد سوم تشکیلات آنان را دگرگون ساخت. پس از برچیده شدن مرکز بستانجیها و جایگزینی تشکیلات «عساکر منصوره»، اداره و حفظ امنیت محل‌هایی که در اختیار بستانجیها بود به افراد این سپاه واگذار، و خدمات بستانجیها به باغبانی و نگهبانی منحصر شد. ۵ - بستانجی در قانونجدیداز محرم ۱۲۴۲، بستانجیها نیز در نظام جدید جای داده شدند. طبق این قانون جدید، ۵۰۰، ۱ تن از میان بستانجیها برگزیده شدند و زیر فرمان یک «مین باشی» (فرمانده هزار نفر) سپاه ویژه‌ای تشکیل دادند و محافظت قصر و حوالی آن را برعهده گرفتند. در واقع، این تشکیلات نخستین هسته سپاه نگهبان به نام «خاصه عسکری» (سپاه ویژه) به شمار می‌آید. ۶ - فهرست منابع(۱) اندرونی آتا، تاریخ، ج۱. (۲) ایوب افندی، قانوننامه (کتابخانه شخصی). (۳) باش وکالت آرشیوی، امیری تصنیفی، ش ۹۵۴، ۱۴ (سندی مربوط به زمان سلطان مصطفی دوم). (۴) باش وکالت آرشیوی، دولاب ۳، صندوق ۹۲ (قانون مربوط به نظام اجاق بستانجی). (۵) باش وکالت آرشیوی، دولاب وثیقه لری (تقریرات حاسب افندی، ناظر بستانیانِ خاصّه و بستانجی باشی عثمان خیری آقا درباره نظام اجاق بستانجی). (۶) باش وکالت آرشیوی، غلمان عجمیان معاش اجماللری. (۷) باش وکالت آرشیوی، کامل تصنیفی (دفتر اهل صنعت). (۸) محمد راشد، تاریخ، ج۳، ص۸۵-۸۹. (۹) صبحی، تاریخ. (۱۰) «قانوننامه آل عثمان»، چاپ عارف بیگ، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، ضمیمه ۲. (۱۱) احمد لطفی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۰. (۱۲) مصطفی نعیما، تاریخ، ج۴، ص۳۸۶. (۱۳) (بخش مربوط به تشکیلات) ;Chalcondyle، Hist gاnاrale des Turcs، Paris ۱۶۶۲. (۱۴) A Ollivier، Vogage dans l'Empire ottoman' ۱۸۰۱، I، fasc ۴;. (۱۵) Rycault، Hist de l'اtat prاsent de l'Empire ottoman، Fr trans، ۱۶۶۱;. (۱۶) M Thاvenot، Relation d'un voyage fait au Levant، ۱۶۶۳، ۱۱۴;. (۱۷) Le voyage de M d'Aramon، ed Schefer، Paris ۱۸۸۷، ۳۹ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۳۱۶، برگرفته از مقاله «بستانجی». |