باشقیرستانباشْقیرِسْتان، از جمهوری‌های خودمختار فدراسیون روسیه می باشد. ۱ - بیوگرافیباشْقیرِسْتان، از جمهوری‌های خودمختار فدراسیون روسیه می باشد. مردم بومی آن، خود را باشقورت، و سرزمین خویش را باشقورتستان می‌نامند [۱]
BSE ۳، ج۳، ص۵۹.
[۲]
BSE ۳، ج۳، ص۶۷.
۲ - باشقیر در آثار اسلامینام باشقیر در آثار مؤلفان اسلامی به گونه‌های مختلف باشغرد، باشجرد، بشجرد، بسجرت، [۴]
ابن حوقل محمد، صورة الارض، ج۱، ص۳۳۵، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
باشغرت، باشقرد، [۶]
دمشقی محمد، نخبة الدهر، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش مِرِن، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
[۷]
ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، ج۱، ص۲۰۶، پاریس، ۱۸۴۰م.
[۸]
ابن سعید مغربی علی، بسط الارض فی الطول و العرض، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش خوان ورنت، تطوان، ۱۹۵۸م.
بشکرد [۹]
حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، ج۱، ص۱۲۰، تهران، ۱۳۴۰ش.
و بشخرت [۱۰]
اشکال العالم منسوب به ابوالقاسم جیهانی، ترجمه علی عبدالسلام کاتب، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش فیروز منصوری، تهران، ۱۳۶۸ش.
نیز آمده است.۳ - مساحتمساحت باشقیرستان ۶۰۰، ۱۴۳کم۲ و مرکز آن شهر اوفاست. این سرزمین در میان بخش اروپایی و آسیایی روسیه در نزدیکی کوه‌های اورال واقع است. نواحی غربی آن جلگه‌ای، و نواحی شرقی آن کوهستانی است [۱۱]
Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya، ج۱، ص۲۰۲، Moscow، ۱۹۶۰.
دمای این سرزمین در تابستان میان ۱۶ تا ۲۰ و در زمستان ۱۴- تا ۱۷- سانتی‌گراد و متوسط بارندگی ۳۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر در سال است. بلایا و اوفا از عمده‌ترین رودهای این سرزمینند. بیش از ۴۰% اراضی آنجا جنگلی است (فرهنگ دائره المعارفی، ص۱۱۷) باشقیرستان شامل ۵۴ منطقه کشاورزی، ۱۷ شهر و ۴۱ شهرک است (فرهنگ دائره المعارفی، ص۱۱۷).۴ - جمعیتشهر اوفا مرکز این جمهوری مطابق آمار ۱۹۹۱م/۱۳۷۰ش دارای ۰۰۰، ۰۹۷، ۱نفر جمعیت است [۱۲]
.Britannica. Com / eb / print eu ۷۶۰۳۷
و در ۵۴ و ۴۰ عرض شمالی و ۵۶ طول شرقی واقع شده است. [۱۳]
Britannica Atlas،ص۱۸۱، London، ۱۹۹۶.
جمعیت جمهوری باشقیرستان در ۱۹۸۵م/۱۳۶۴ش بالغ بر ۰۰۰، ۸۵۸، ۳نفر بوده است که ۶۲% آن در شهرها سکنی داشته‌اند. شمار باشقیرها در این جمهوری کمتر از روس‌ها و تاتارهاست. در آمار ۱۹۷۰م از کل جمعیت ۰۰۰، ۸۳۳، ۳ نفری باشقیرستان، حدود ۸۹۲ هزار نفر باشقیر، ۰۰۰، ۵۴۶، ۱ نفر روس، ۹۴۵ هزار نفر تاتار و بقیه از دیگر اقوام بوده‌اند (فرهنگ دائره المعارفی، ص۱۱۷) [۱۴]
ج۲۴(۲)، ص۵۰۴ BSE ۳.
در ۱۹۵۹م حدود ۴/۴۲% از جمعیت باشقیرستان را روس‌ها تشکیل می‌دادند که در ۱۹۷۹م به ۳/۴۰% کاهش یافت. [۱۵]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۹، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
۵ - پیشینه تاریخیدر نیمه دوم هزاره نخست ق‌م، در جنوب باشقیرستان اقوام آریایی تبار سرمت سکنی داشتند که کار عمده آنان دام‌پروری بود. در هزاره نخست میلادی نفوذ کوچندگان ترک زبان به جنوب اورال آغاز گردید. اینان در پایان این هزاره در سراسر منطقه باشقیرستان پراکنده شدند و اقوام بومی را در خود مستحیل کردند. در حدود سده‌های ۹-۱۰م نخستین آگاهی مکتوب درباره باشقیرها با عنوان بسچرت پدید آمد. [۱۶]
BSE ۳، ج۳، ص۶۷.
نام باشقورت را پدید آمده از دو نام ترکی «باش» به معنی سر و «قورت» یعنی گرگ دانسته‌اند. ابن فضلان آنان را از قبایل ترک می‌داند و در زمان او باشقیرها هنوز بت‌پرست بوده‌اند. ادریسی بسجرت (باشقیر) را میان دو سرزمین بجناک و بلغار نوشته، و شامل دو بخش داخلی و خارجی از قبایل ترک نامیده است. تشکل قومی باشقیرها را محققان در همین دوره نوشته‌اند. [۱۹]
BSE ۳، ج۳، ص۶۷.
۵.۱ - حمله مغولدر ۶۲۶ق/۱۲۲۹م لشکریان تاتار و مغول به باشقیرها حمله بردند که سرانجام در ۶۳۳ق/۱۲۳۶م به تبعیت باشقیرها از باتو منجر گردید. [۲۰]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۱، ص۶۶۶، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
(دائره المعارف تاریخی) و سرزمین باشقیر در محدوده قلمرو شیبان فرزند جوجی، برادر باتو قرار گرفت (دائره المعارف‌تاریخی).۵.۲ - ایجاد خاننشینهاپس از سقوط اردوی زرین در نیمه دوم سده ۹ق/۱۵م در جنوب شرق باشقیرستان، چند خان‌نشین پدید آمد. غرب باشقیرستان تابع خان‌نشین تاتار، و شمال شرق آن تابع اردوی سفید سیبری شد؛ جنوبی‌ها نیز که بیشتر باشقیرها را تشکیل می‌دادند، جزو اردوی نوغای (نوقای) شدند (دائره المعارف تاریخی) [۲۱]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union ، ص۷۷، London، ۱۹۸۶
پس از الحاق خانات غازان به روسیه در ۹۵۹ق/۱۵۵۲م باشقیرها تابعیت روسیه را گردن نهادند (دائره المعارف تاریخی). ایوان مخوف، تزار روسیه طبق وصیت نامه سال ۹۸۰ق/۱۵۷۲م فرزند خود را به فرمانروایی منطقه غازان منصوب نمود که باشقیرستان بخشی از آنجا بود [۲۲]
Brockhaus، ج۲، ص۳۴۰.
در ۹۸۲ق/۱۵۷۴م در اوفا پادگانی نظامی استقرار یافت و این ناحیه در ۹۹۴ق/۱۵۸۶م به صورت شهری دارای اهمیت اداری درآمد [۲۳]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، ص۷۸، London، ۱۹۸۶.
۵.۳ - تبعیت از روسیهدر اواخر سده ۱۶ و اوایل سده ۱۷م پس از اعلام انحلال خان‌نشین سیبری، منطقه باشقیرستان به تابعیت دولت روسیه درآمد، ولی این کار با مقاومت‌های سختی از سوی مردم باشقیر همراه شد (دائره المعارف تاریخی). ۵.۴ - قیام و سرکوب آندر آن زمان در جنوب و شرق باشقیرستان دام‌پروری، و در غرب و شمال آن، کشاورزی اقتصاد غالب بود. در سده‌های مذکور مهاجرت روستاییان روسی به باشقیرستان فزونی گرفت. اینان فراریانی بودند که برای رهایی از ستم ملاکان روسی به دیگر نواحی می‌گریختند. در نیمه دوم سده ۱۷ و نیمه نخست سده ۱۸م باشقیرها برای رسیدن به آزادی به پا خاستند، ولی این قیام‌ها از سوی دولت روسیه بی‌رحمانه سرکوب شد (دائره المعارف تاریخی، ج۲، ص۱۸۳) در ۱۱۱۷ق/ ۱۷۰۵م قیام بزرگی در باشقیرستان روی داد که هدف آن جدایی از روسیه و نزدیکی با دولت عثمانی بود. این قیام در ۱۱۲۳ق/۱۷۱۱م به شدت سرکوب شد. [۲۴]
کالیستُف و دیگران، تاریخ روسیه شوروی، ج۱، ص۲۰۰، ترجمه ح کامرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
در سال‌های ۱۱۸۷-۱۱۸۹ق/ ۱۷۷۳- ۱۷۷۵م باشقیرها به قیام قزاق‌ها به رهبری امیلیان پوگاچف پیوستند و در پیکار روستاییان با دولت روسیه مشارکت ورزیدند [۲۵]
کالیستُف و دیگران، تاریخ روسیه شوروی، ج۱، ص۲۳۴، ترجمه ح کامرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
(دائره المعارف تاریخی، ج۲، ص۱۸۳) [۲۶]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، ص۷۸، London، ۱۹۸۶.
قیام به شدت سرکوب، و پوگاچف در ۱۰ ژانویه ۱۷۷۵ اعدام شد. [۲۷]
کالیستُف و دیگران، تاریخ روسیه شوروی، ج۱، ص۲۳۵، ترجمه ح کامرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
در دوران انقلاب ۱۹۱۷م روسیه، به‌رغم نهضتی ملیت‌گرا که به همت مسلمانان در باشقیرستان پدید آمد، در سال‌های جنگ داخلی، باشقیرستان چند بار از سوی بلشویک‌ها و مخالفان آن‌ها دست به دست شد. در ۲۳ مارس ۱۹۱۹م/۳ فروردین ۱۲۹۷ش باشقیرستان به عنوان نخستین جمهوری خودمختار درون اتحاد جماهیر شوروی اعلام موجودیت کرد، ولی حمله نیرو‌های دریا سالار کُلچاک اجرای این برنامه را بر هم زد. سرانجام پس از ژوئن ۱۹۱۹ شهر اوفا به تصرف بلشویک‌ها درآمد و برنامه پیوستن باشقیرستان به شوروی تحقق یافت. [۲۸]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، ص۷۹، London، ۱۹۸۶.
۶ - زبان و گویشزبان باشقیری متعلق به گروه زبان‌های ترکی است. [۲۹]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۲۵۷، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
می‌توان این زبان را جزو گروه زبان قپچاق و نیز گروه فرعی قپچاق - بلغار به شمار آورد. این زبان به دو بخش کوهستانی و استپی تقسیم می‌شود. بخش زبان کوهستانی شامل گویش‌های شمال شرقی و جنوب شرقی، و استپی شامل گویش‌های جنوب غربی و نواحی مرکزی است که میان آن‌ها تفاوت‌های واژگانی، آوایی و ساختاری وجود دارد. در زبان باشقیری شماری وام‌واژه‌های مغولی، عربی، فارسی و روسی وجود دارد [۳۰]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، ص۸۲، London، ۱۹۸۶.
به هنگام انقلاب روسیه، اقوام باشقیر و تاتار ناحیه ولگا - اورال در آستانه تبدیل به ملتی واحد با فرهنگ تاتاری قرار داشتند. باشقیرها گویشی ویژه داشتند که با زبان تاتاری قدری تفاوت داشت. با اینهمه، تاتاری در حکم زبان ادبی آن‌ها بود. هر دو قوم باشقیر و تاتار از میراث فرهنگی مشابهی برخوردار بودند. [۳۱]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۷۱، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۲]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۷۲، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
خط و کتابت باشقیرها تا ۱۹۲۹م عربی، و از ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۹م لاتینی بود، و سرانجام در ۱۹۴۰م سیریلی شد [۳۳]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۲۵۷، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
[۳۴]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، ص۸۴، London، ۱۹۸۶
.۷ - دین و آیینباشقیرها خدایان متعددی داشتند که ابن فضلان شمار آنان را ۱۲ نوشته است، گذشته از آن حیواناتی چون مار و بلدرچین را نیز می‌پرستیدند. [۳۵]
ابن فضلان احمد، رساله، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
از اوایل سده ۴ق/۱۰م دین اسلام به منطقه‌ای که اکنون تاتارستان نامیده می‌شود، راه یافت و در سده‌های ۵ و ۶ق/۱۱ و ۱۲م به منطقه کنونی باشقیرستان نفوذ کرد. در سده ۸ق/۱۴م مغولان‌ِ فرمانروای اردوی زرین اسلام آوردند. این خود زمینه را برای گسترش اسلام فراهم آورد [۳۶]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۱۴-۱۵، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
تزارهای روسیه از جمله پتر اول و الیزابت تلاش می‌کردند تا آیین مسیحیت ارتدکس را در سرزمین‌های مسلمان نشین برقرار کنند. این نیز سبب خشم مردم مسلمان و بروز حوادث ناگوار شد. [۳۷]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۴۲، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
با این وصف، در طول سده‌های ۱۰-۱۲ق/۱۶- ۱۸م گروهی از مردم باشقیرستان به مسیحیت گرویدند [۳۸]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، ص۸۴، London، ۱۹۸۶.
. کاترین دوم، تزار روسیه کوشید تا در منطقه ولگا از خطاهای اسلاف خویش پرهیز نماید؛ بنابراین، تبلیغات ضداسلامی ممنوع گردید و به مسلمانان اطراف رود ولگا، از جمله تاتارها اجازه بنای مساجد داده شد. وی در ۱۱۹۷ق/۱۷۸۳م در اورنبورگ مرکزی دینی (اسلامی) تأسیس کرد [۳۹]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۴۲، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
. در اواخر سده ۱۲ق/۱۸م اسلام به صورتی قاطع در میان قبایل کوچنده کوهستان‌های باشقیرستان رواج یافت [۴۰]
بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، ج۱، ص۲۹، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
مرکز دینی اورنبورگ چندی بعد به شهر اوفا منتقل شد. هم اکنون نیز سازمان مسلمانان به نام مدیریت بخش اروپایی روسیه و سیبری در اوفا باقی، و مقر مفتی است. بیشتر مردم باشقیرستان سنی، و پیرو مذهب حنفی هستند. [۴۱]
Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، ص۸۴-۸۵، London، ۱۹۸۶.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن حوقل محمد، صورهالارض، بیروت، دارمکتبه الحیاه. (۲) ابن سعید مغربی علی، بسط الارض فی الطول و العرض، به کوشش خوان ورنت، تطوان، ۱۹۵۸م. (۳) ابن فضلان احمد، رساله، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م. (۴) ابوالفدا تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۵) ادریسی محمد، نزهه المشتاق، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م. (۶) اشکال العالم منسوب به ابوالقاسم جیهانی، ترجمه علی عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، تهران، ۱۳۶۸ش. (۷) اصطخری ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م. (۸) بنیگسن الکساندر و مری براکس‌آپ، مسلمانان شوروی، گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش. (۹) حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش. (۱۰) دمشقی محمد، نخبه الدهر، به کوشش مِرِن، لایپزیگ، ۱۹۲۳م. (۱۱) رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۱۲) قزوینی زکریا، آثار البلاد، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۳) کالیستُف و دیگران، تاریخ روسیه شوروی، ترجمه ح کامرانی، تهران، ۱۳۶۱ش. (۱۴) Sh، Islamic Peoples of the Soviet Union، London، ۱۹۸۶. (۱۵) Benigsen، A، Musulmane v SSSR، Paris، ۱۹۸۳. (۱۶) Britannica Com/ eb/ print eu ۷۶۰۳۷. (۱۷) Britannica Atlas، London، ۱۹۹۶. (۱۸) Brockhaus. (۱۹) BSE ۳. (۲۰) Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya، Moscow، ۱۹۶۰. (۲۱) Sovetskaya istoricheskaya entsiklopediya، Moscow، ۱۹۶۲. (۲۲) Sovetski o entsiklopedicheski o slovar'، Moscow، ۱۹۸۷. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۵۷، برگرفته از مقاله «باشقیرستان». |