استغراقیکی از اصطلاحات بکار رفته در ادبیات فارسی، استغراق بوده که در لغت به معنی «همه را فراگرفتن» و در اصطلاح علم معانی آن است که حُکمی کلّی بر همۀ افراد یک جنس دلالت کند، مگر آن‌که بعضی را از آن حکم استثنا کنند، و این در علم معانی از حالاتی است که متوجه مسندالیه می‌شود. ۱ - استغراق در زبان عربیدر زبان عربی، لامِ نشانۀ تعریف، هرگاه افادۀ چنین معنایی کند، لامِ استغراق نامیده می‌شود، مانند: «اِنَّ الْاِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ» «یقینا همه انســان‌ها در زیانــند». که در کلمۀ «الانسان» لام تعریف قائم مقامِ لفظ «کلّ» است. ۲ - استغراق در زبان فارسیدر زبان فارسی، مهم‌ترین شیوه‌های بیان استغراق از این قرار است: ۱) آن که مسندٌالیه اسم جنس باشد، مانند کلمۀ «سخن» در این بیت: سخن چون برابر شود با خرَد• • • • روانِ نـــیوشـنده رامــش بَرَد (فردوسی) در این حالت، مسندٌالیه هم معرفه است و هم شامل همۀ افراد جنس خود می‌باشد. ۲) آن‌که پیش از مسندٌالیه، صفت مبهمِ «هر»، «همه»، یا لفظ دیگری بیاید که افادۀ معنی عموم کند. مانند کلمۀ «که» در این بیت: هر که آمد عمارتی نو ساخت• • • • رفت و منزل به دیگری پرداخت (سعدی) ۳) آن‌که مسندٌالیه به صیغۀ جمع باشد، مانند کلمۀ «عاشقان» در این بیت: عاشقان کشتگان معشوق‌اند• • • • بـــــر نیایـد ز کشــتگان آواز (سعدی) ۳ - انواع استغراقبرای استغراق تقسیمی باین شده است که به شرح زیل بوده: ۳.۱ - استغراقِ حقیقیاستغراقِ حقیقی: آن است که حکم، تمام افراد یک جنس را شامل شود، مانند «چشمه» در این بیت: مبدعِ هر چشمه که جودیش هست• • • • مختــــرعِ هر چه وجودیـش هسـت (نظامی گنجوی) ۳.۲ - استغراقِ عُرفیاستغراقِ عُرفی: آن است که حکم، بیشترِ افراد یک جنس را، که مطابق عُرف از معنی آن استنباط می‌شود، دربرگیرد، مانند «بزرگان» در این بیت: بـزرگانِ گــیتی شدند انجمن• • • • چو بنشست سالار با رای‌زن (فردوسی) که در این بیت، بیشتر بزرگان منظور است، نه همۀ بزرگان دنیا. [۲]
دانشنامه زبان و ادب فارسی، سعادت، اسماعیل، تهران، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ج۱، ص۳۷۳.
۴ - پانویس
۵ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «استغراق»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۰۷. رده‌های این صفحه : آرایه‌های ادبی | اصطلاحات ادبیات فارسی | تکنیک‌های ادبی | روش‌های بلاغت | شکل‌های سخنرانی | علم بدیع
|