کتب تفسیر علمیتفسیر قرآن کریم با بهره گیری از یافته های علم تجربی را تفسیر علمی گویند. فهرست مندرجات۲ - طبقه بندی کتب تفسیری علمی ۲.۱ - به لحاظ نوع کتاب ها ۲.۱.۱ - کتاب‌های مستقل ۲.۱.۲ - تفاسیر قرآن ۲.۲ - به لحاظ تخصص نویسندگان ۲.۳ - به لحاظ انگیزه ۲.۳.۱ - انتقال آموزه های علمی ۲.۳.۲ - اثبات اعجاز علمی قرآن ۲.۳.۳ - رفع شبهه تعارض علم و دین ۲.۳.۴ - به لحاظ اعتبار شیوه تفسیری ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - نگاشته‌های حوزه تفسیر علمینخستین نگاشته‌ای که به صورت جزئی به بحث از ارتباط قرآن و علم پرداخته است، کتاب الاسرار النورانیة القرآنیة فیما یتعلق بالاجرام السماویة والارضیة و الحیوانات و النباتات و الجواهرالمعدنیه نگاشته محمدبن احمد اسکندرانی در سال ۱۲۷۹ قمری است، اسکندرانی در این مجموعه آیاتی از قرآن را برگزیده و به تناسب آیات، مطالب علمی را در همان موضوع آورده است، هدف اسکندرانی از نگاشتن این مجموعه سه جزئی، اثبات صحت ادعای قرآن در اشتمال بر همه چیز از جمله علوم است که مورد اشکال پاره‌ای از پزشکان مسیحی بوده که با آن‌ها ملاقات داشته است [۲]
کشف الاسرار النورانیة القرآنیه، محمدبن احمد الاسکندرانی، ج ۱، ص ۱۰۷ - ۱۰۹، قاهرة، الرکابی.
او در این کتاب بیش از آن‌که در تبیین آیات و توضیح آن ها، از یافته های علمی روز بهره گیرد، به تناسب موضوع اشاره شده در آیه، مانند ماهی یا ابر یا توالد به بحث های علمی در این موضوع وارد می‌شود که دانستن آن‌ها به فهم بهتر آیه کمک نمی‌کند. [۳]
کشف الاسرار النورانیة القرآنیه، محمدبن احمد الاسکندرانی، ج ۱، ص ۱۷۸ - ۱۹۱، قاهرة، الرکابی.
، به تناسب آیه «یَهَبُ لِمَن یَشاء) به بحث از اسباب عقیم بودن می‌پردازد یا از انواع طبقه بندی حیوانات بحث می‌کند [۵]
کشف الاسرار النورانیة القرآنیه، محمدبن احمد الاسکندرانی، ج ۲، ص ۱۰۰ – ۱۱۰، قاهرة، الرکابی.
یا به تناسب آیه «تَأکُلونَ لَحمـًا طَریـًّا)...» به اقسام جانوران دریایی و ماهی‌ها اشاره می‌کند [۷]
کشف الاسرار النورانیة القرآنیه، محمدبن احمد الاسکندرانی، ج ۲، ص ۱۰۰ - ۱۱۰، قاهرة، الرکابی.
؛ اما او در تفسیر آیه «... المُعصِرت)» توضیحی علمی درباره مُعْصِرات خواندن ابر نمی‌دهد [۹]
کشف الاسرار النورانیة القرآنیه، محمدبن احمد الاسکندرانی، ج ۲، ص ۱۱۵ - ۱۱۹، قاهرة، الرکابی.
۲ - طبقه بندی کتب تفسیری علمیشیوهای که با اسکندرانی آغاز شد، در طول یک قرن و چند دهه‌ای که از آن می‌گذرد، اگرچه با ظهور دغدغه های جدید، توجه به آن کم تر شده، اما همچنان استمرار داشته، به تدوین کتاب‌هایی متعدد انجامیده است، این کتاب‌ها را با در نظر گرفتن پاره‌ای از مهم ترین وجوه امتیازشان می‌توان بدین شرح طبقه بندی کرد: ۲.۱ - به لحاظ نوع کتاب هاعمده کتاب‌هایی را که به این موضوع پرداخته‌اند، می‌توان دو دسته کرد: کتاب های مستقل و تفاسیر. ۲.۱.۱ - کتاب‌های مستقلکتاب های مستقلی که در این باره تدوین شده‌اند، در واقع نوعی تفسیر موضوعی تلقی می‌شوند که یک موضوع معین علمی را در سراسر قرآن بررسی کرده‌اند، این نگاشته‌ها که از جنین شناسی تا کیهان شناسی را به‌طور اختصاصی یا جمعی، بررسی کرده‌اند، بسیار فراوان‌اند که از مشهورترین آن‌ها باید موارد زیر را برشمرد: الفلک والقرآن از محمد توفیق صدقی، القرآن و الطب الحدیث از عبدالعزیز اسماعیل، سنن الله الکونیة والعوالم الاخری از محمد الفندی ،القرآن والعلم الحدیث و دیگر نگاشته های مشابه از عبدالرزاق نوفل، العلوم الطبیعة فی القرآن از یوسف مروه با مقدمه‌ای از شهید صدر و... که تنها شمار اندکی از نگاشته های بسیار در این موضوع‌اند. در ایران نیز نگاشته های مستقل بسیاری در این موضوع تدوین شدند؛ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر از پاک نژاد، دانش عصر فضا و غیر آن از حسین نوری،گذشته و آینده جهان از بی آزار شیرازی، پیام قرآن از مکارم شیرازی، زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن از صادقی، [۱۰]
اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، یدالله نیازمند، محمدی، ۱۳۶۳ ش.
۲.۱.۲ - تفاسیر قرآندسته دوم از کتاب‌هایی که به این موضوع پرداخته‌اند، تفاسیر قرآن هستند که ضمن تفسیر ترتیبی قرآن، به تناسب برخی آیات به این موضوعات اشاره کرده‌اند، از میان تفاسیر، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم طنطاوی، تنها تفسیرکامل و در عین حال بسیار مفصل از قرآن است که در ۲۶ جلد و بسیار زودهنگام نگاشته شد.التفسیر الفرید، محمد عبدالمنعم الجمال نیز اگرچه در مقدمه چنین ادعایی دارد و وعده داده است تا قرآن را در پرتو دانش جدید عالمان غرب و شرق تفسیر کند؛ اما عملا چنین کاری نکرده است. [۱۱]
التفسیر الفرید للقرآن المجید، محمد عبدالمنعم الجمال، ج ۱، ص ۴۸۳ - ۴۸۶، دارالکتاب الجدید.
[۱۲]
التفسیر الفرید للقرآن المجید، محمد عبدالمنعم الجمال، ج ۴، ص ۲۶۶۴، دارالکتاب الجدید.
از این رو نمی‌توان تفسیر او را به داشتن صبغه علمی از دیگر تفاسیر متمایز ساخت، طنطاوی در تفسیر خود کوشیده است تا بیشترین اطلاعات علمی را حتی با ارائه عکس و جدول و صرفاً به بهانه آیات قرآنی در اختیار مسلمانان قرار دهد، در بسیاری از تفاسیر دیگری که در این دوره نگاشته شدند، به تفاوت از علم در تفسیر استفاده شده است، اگرچه در عموم آن‌ها، مباحث علمی بسیار به اختصار ارائه شده‌اند. مفسران تفسیر المنار در تفسیر آیات مختلف به اجمال و تفصیل به یافته های علم روز اشاره [۱۳]
تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، ج۱، ص۲۱۰ ـ ۲۱۲، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
و در مواضع متعددی از اعجاز علمی قرآن یاد می‌کنند. [۱۴]
تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، ج۱۱، ص۳۰۲، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
[۱۶]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۱۶۹، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
برخی تفسیرهای علمی آن‌ها از آیات و روایات، افراطی تلقی شده و مورد انتقاد قرار گرفته‌اند، [۱۷]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۱۷۱، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
[۱۸]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۲۱۸ ـ ۲۲۴، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
تفسیر ابن عاشور و ابن بادیس هم که تا حد زیادی از المنار متأثر بوده‌اند، کم یا زیاد به این مباحث پرداخته‌اند، [۱۹]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۲۵۹، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
[۲۰]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۳۹۶، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
علامه طباطبایی در المیزان در تفسیر آیات متعددی به توضیحات علمی می‌پردازند، [۲۱]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج ۲۰ ص۳۲، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
[۲۲]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۵۹، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
ایشان ضمن بحث از اعجاز قرآن، اعجاز علمی آن را هم یادآور می‌شوند [۲۳]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ج۱، ص۵۹، احمد عمر ابوحجر، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
[۲۴]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۷۳ - ۷۸، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
و ضمن تفسیر نیز احیاناً از اعجاز علمی آیه یاد می‌کنند [۲۵]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱۲، ص۱۴۶، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
محمدتقی شریعتی نیز در مقدمه (تفسیر نوین)، به اعجاز علمی قرآن اشاره می‌کند [۲۶]
تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ج۱، ص۶۶ - ۶۷، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
و در تفسیر نیز بدان می‌پردازد [۲۷]
تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ج۱، ص۱۱، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
[۲۸]
تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ج۱، ص۱۸، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
[۲۹]
تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، ج۱، ص۱۴۳ - ۱۵۵، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
مفسران تفسیر نمونه نیز از یافته های علمی در تفسیر آیات بهره گرفته‌اند. در اینجا باید از طبایع الاستبداد و مصارع الاستعباد از عبدالرحمن کواکبی یاد کرد که ضمن آن به بحث از علم و دین پرداخته، به تفسیر علمی پاره‌ای آیات مبادرت ورزیده است [۳۱]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۱۸۸ - ۱۹۲، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
افزون بر این نوع نگاشته ها، باید به کتاب‌هایی مانند مدخل الی موقف القرآن الکریم من العلم از عمادالدین خلیلی و قرآن و علوم طبیعت از گلشنی اشاره کرد که اگرچه موضوعشان «قرآن و علم» است؛ اما با رویکردی کلامی به این موضوع پرداخته، ارتباط علم و دین یا علم و قرآن یا رویکرد قرآن را به طبیعت به لحاظ نظری بحث کرده‌اند و چون به‌طور مشخص در تفسیر آیات از یافته های علمی بهره نگرفته‌اند، نمی توان در شمار تفاسیر علمی طبقه بندی کرد، [۳۲]
مدخل الی موقف القرآن الکریم من العلم، عماد الدین الخلیل، ج۱، ص۸ - ۱۱، مطبعة الزهراء، ۱۴۰۵ ق.
[۳۳]
قرآن و علوم طبیعت، مهدی گلشنی، ج۱، ص۷ - ۸، تهران، مطهر، ۱۳۷۵ ش.
در کنار این همه باید به موارد دیگری هم اشاره کرد که اگرچه اندک هستند؛ اعتبار آن‌ها را ارزیابی کرده، بر آن است که در این میان تنها قرآن است که آموزه‌های آن، هیچ گونه تعارضی با علم نداشته، اصالت آن را ثابت می‌کند، [۳۴]
مقایسه ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، موریس بوکای، ترجمه: ذبیح الله دبیر، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ ش.
[۳۵]
قرآن و علم، ص ۹ - ۱۱، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، موریس بوکای، ترجمه: ذبیح الله دبیر، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ ش.
[۳۶]
قرآن و علم، ص ۳۳۷، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، موریس بوکای، ترجمه: ذبیح الله دبیر، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ ش.
از این کتاب چند ترجمه به فارسی صورت گرفته، چنان که به عربی نیز ترجمه شده است.۲.۲ - به لحاظ تخصص نویسندگانهمان طور که پرداختن به بحث تفسیر علمی به تفاسیر محدود نشد، قلمزنی در این موضوع نیز به عالمان دینی اختصاص نیافت، بسیاری از نگارندگان در این موضوع، در علوم روز متخصص بوده‌اند؛ از جمله می‌توان به غمراوی، جمیلی، اسکندرانی، مروه، بازرگان، پاک نژاد، گلشنی، نورباکی و... اشاره کرد که در علوم شیمی، پزشکی، فنی و مهندسی متخصص بوده‌اند (این اطلاعات بعضاً در مقدمه کتاب‌ها آمده است) شاید بتوان تفسیر علمی را مانند علوم بین رشته ای تلقی کرد که به دوگونه تخصص، در حوزه تفسیر و در حوزه علم نیاز دارد. ناآگاهی به هر یک از این حوزه ها، نتیجه‌ای نااستوار خواهد داشت، بی شک ورود افراد متخصص در علوم به این حوزه، موجب شده تا اشتباهاتی نظیر علم دانستن احضار روح [۳۷]
جواهر القرآن، الغزالی (م ۵۰۵ ق)، ج۱، ص۸۸، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م.
و... کمتر تکرار شود، اگرچه در عین حال، ممکن بوده که این افراد در بخش تفسیری، به اشتباهاتی درافتند؛ برای نمونه می‌توان به نقدی اشاره کرد که شهید صدر بر کتاب یوسف مروه مبنی بر ارائه تفسیر مادی از امور مجرد وارد آورده که در اصل به نقص در تفکر دینی او بازمی‌گردد [۳۸]
العلوم الطبیعیة فی القرآن، یوسف المروة، ج۱، ص۳۷، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۳۷۸ ق.
۲.۳ - به لحاظ انگیزهاین مجموعه‌ها به لحاظ انگیزه و هدفی که مؤلفان آن‌ها از پرداختن به تفسیر علمی داشته‌اند، بعضاً تفاوت می‌کند، شاید بتوان این انگیزه‌ها را در قالب عناوین زیر دسته بندی کرد: ۲.۳.۱ - انتقال آموزه های علمیانتقال آموزه های علمی به مسلمانان، انگیزه شکل گیری مشهورترین و مفصل ترین نگاشته در تفسیر علمی، یعنی تفسیر الجواهر طنطاوی است [۳۹]
عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، شادی نفیسی، ج۱، ص۱۳۷، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ ش.
طنطاوی که از وضع حقارت بار جهان اسلام به شدت رنج می‌برد [۴۰]
جواهر القرآن، الغزالی (م ۵۰۵ ق)، ج۲۵، ص۵۴، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م.
دستیابی دوباره به مجد و عظمت پیشین را تنها به کمک علم میسر می‌دانست [۴۱]
جواهر القرآن، الغزالی (م ۵۰۵ ق)، ج۲، ص۸۶، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م.
و برای تحقق این هدف، با ارائه مباحث علمی در ضمن تفسیرش می‌کوشید تا با در آمیختن مباحث علمی به قرآن که جایگاهی بلند و ارزشمند نزد مسلمانان دارد، تصور نادرست آنان را که این علوم را متعلق به کفار دانسته، از آن گریزان بودند، از بین ببرد و در عین حال راه میانبری هم در دستیابی به علم ارائه دهد و در نتیجه مسلمانان را فرامی‌خواند تا با بهره گیری از تفسیر او و آموختن از آن، علم را بین امت مسلمان پراکنده سازند [۴۲]
جواهر القرآن، الغزالی (م ۵۰۵ ق)، ج۱، ص۲۰۴، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م.
درک شیوه خاصی که طنطاوی در زیاده گویی و ارائه مطالب علمی بی ربط با آیه پی گرفته، تنها در پرتو شناخت انگیزه او میسر است، اگرچه این نگرش اصلاحی را به‌طور بارز در این تفسیر می‌توان دید؛ اما نمی‌توان بدان منحصر کرد، برخی کتاب های ساده تر و عمومی تر نیز بعضاً برای اصلاح فرهنگ مردم و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی همین هدف را دنبال می‌کنند. ۲.۳.۲ - اثبات اعجاز علمی قرآنعموم کتاب‌هایی که در این حوزه نگاشته شده‌اند، بر آن بوده‌اند تا با پرداختن به مباحث علمی در قرآن، همسویی آن را با علم و در نتیجه توانمندی آن را ثابت کنند [۴۳]
اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، یدالله نیازمند، ج۱، ص۱۸، محمدی، ۱۳۶۳ ش.
[۴۴]
زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن، محمد صادقی، ج۱، ص۲ - ۳، تهران، مصطفوی، ۱۳۵۶ ش.
و با نمایاندن اعجاز علمی قرآن تصریح کرده‌اند که قرآن کریم با گستره دانشی که در برگرفته فراتر از توان عقل بشری است [۴۵]
الاعجاز الطبی فی القرآن، محمود دیاب، ج۱، ص۱۸، قاهرة، دارالشعب، ۱۴۰۸ ق.
[۴۶]
التفسیر العلمی للآیات الکونیة فی القرآن، حنفی احمد، ج۱، ص۴۳۷، مصر، دارالمعارف، ۱۹۶۰ م.
[۴۷]
الاشارات العلمیة فی القرآن الکریم، غنیم کارم، ج۱، ص۱۵، قاهرة، دارالفکر العربی، ۱۴۱۵ ق.
[۴۸]
الاشارات العلمیة فی القرآن الکریم، غنیم کارم، ج۱، ص۱۸، قاهرة، دارالفکر العربی، ۱۴۱۵ ق.
در همین راستا نیز بسیاری نام کتاب های خود را اصلاً «اعجاز طبی، علمی،..» گذارده‌اند، از نظر داعیان دینی حتی شخصیت‌هایی مانند شهید صدر، دعوت دینی در عصر حاضر به چنین مباحث علمی نیاز دارد [۴۹]
العلوم الطبیعیة فی القرآن، یوسف المروة، ج۱، ص۳۶، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۳۷۸ ق.
و شرقاوی آن را نیاز روحی می‌داند [۵۰]
الفکر الدینی فی مواجهة العصر، عفت الشرقاوی، ج۱، ص۴۴۲ - ۴۴۴، بیروت، دارالعودة، ۱۹۷۹ ق.
۲.۳.۳ - رفع شبهه تعارض علم و دینشبهه تعارض علم و دین، از موضوعات کلامی‌ای است که از قرون وسطا در جوامع غربی، در نتیجه برخورد آمرانه ارباب کلیسا با برخی یافته های علمی و گروهی از دانشمندان مطرح شده است، در دوره معاصر، در نتیجه تعامل جوامع اسلامی و غربی، همین شبهه به جامعه اسلامی نیز راه یافت و برخی شخصیت‌ها و بعضاً محققان غربی، در کنار برخی از مخالفان دین در جوامع اسلامی، با این حربه به اسلام تاختند، موضع گیری های یک بعدی و افراطی برخی عالمان دینی در برابر علم به دلیل تعلق آن به جامعه غیردینی غرب و به عنوان یکی از مظاهر کفر و بی ایمانی و همچنین وضع عینی عموم جوامع اسلامی در دور بودن از مرزهای علم و دانش به تشدید این شبهه کمک کرده است، از این رو بسیاری از اندیشهوران دینی کوشیده‌اند تا بدان پاسخ گویند. گروهی به بحث های کلی درباره علم و دین پرداخته‌اند و به آیات و بعضاً روایات استناد کرده‌اند تا ثابت کنند که اسلام نه تنها مخالف علم نیست، بلکه بدان تشویق و ترغیب هم می‌کند، همچنان که ورودشان به تفسیر علمی از آیات معین هم، در جهت اثبات همین امر بوده است [۵۱]
قرآن و علوم طبیعت، مهدی گلشنی، ج۱، ص۱۱ – ۴۱، تهران، مطهر، ۱۳۷۵ ش.
[۵۲]
قرآن و علوم طبیعت، مهدی گلشنی، ج۱، ص۵۱ - ۷۲، تهران، مطهر، ۱۳۷۵ ش.
[۵۳]
العلوم الطبیعیة فی القرآن، یوسف المروة، ج۱، ص۷۰، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۳۷۸ ق.
[۵۴]
اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، سید رضا پاک نژاد (م ۱۳۶۰ ش)، ج۱، ص۲۷۰ - ۲۸۲، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۴۹ ش.
دسته‌ای دیگر از کتاب های تفسیر علمی به موضوعی خاص از علم اختصاص یافته‌اند که به ظاهر با آموزه های دینی در تعارض است، در این نگاشته‌ها کوشش شده تا به نوعی این تعارض رفع یا نظریه علمی نامعتبر معرفی شود یا آیات قرآنی مطابق با نظریات علمی تفسیر شوند یا راهی میانه برگزیده شود، از جمله این موارد کتاب‌هایی درباره تکامل نگاشته مکارم، مصباح، سبحانی، مشکینی و بازرگان‌اند، [۵۵]
موضع علم و دین در خلقت انسان، احد فرامرز قراملکی، ج۱، ص۱۶۹ - ۱۷۲، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، ۱۳۷۳ ش.
چنان که معرفت در کتاب شبهات و ردود، بخشی را به این گونه موضوعات اختصاص داده است. [۵۶]
شبهات و ردود، معرفت، ج۱، ص۳۱۲ - ۳۴۹، قم، التمهید، ۱۴۲۳ ق.
۲.۳.۴ - به لحاظ اعتبار شیوه تفسیریاین دسته از نگاشته‌ها بعضاً به لحاظ اعتبار شیوه تفسیری شان، به افراطی و معتدل تقسیم شده‌اند، [۵۷]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۱۶۹ - ۲۶۹، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
ابوحجر مبنای خود را در این داوری، مبتنی بر شیوه تفسیر و در افتادن در تأویل دانسته است [۵۸]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۱۷۰، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
و در ضمن موارد افراطی از تفسیر عبده، طنطاوی، کواکبی، عبدالعزیز اسماعیل، حنفی احمد و نوفل یاد کرده است [۵۹]
التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، ج۱، ص۱۷۱ - ۲۱۳، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق.
اگرچه او مواردی را از خطاهای تفسیری این افراد می‌شمارد، به نظر می‌رسد، با این موارد اندک، دادن حکم کلی درباره آن‌ها دقیق نباشد، این نگاشته‌ها را از جهاتی دیگر نیز می‌توان طبقه بندی کرد؛ به لحاظ تفصیل و اجمال در ارائه مباحث علمی، به لحاظ گستره آیات مورد استفاده که آیا تنها به آیات صریح استناد کرده یا از آیات غیرصریح و داستان‌ها و... هم بهره برده‌اند.۳ - فهرست منابع(۱) آیینه پژوهش (مجله)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی. (۲) اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم فی مصر، محمد ابراهیم الشریف، قاهرة، دارالتراث، ۱۴۰۲ ق. (۳) اتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث، عبدالمجید المحتسب، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۳ ق. (۴) اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، فهد بن عبدالرحمن الرومی، السطوریة، ۱۴۰۷ ق. (۵) الاتقان، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق. (۶) احیاء علوم الدین، الغزالی (م ۵۰۵ ق)، بیروت، دار الکتب العربی. (۷) الاشارات العلمیة فی القرآن الکریم، غنیم کارم، قاهرة، دارالفکر العربی، ۱۴۱۵ ق. (۸) اصول التفسیر و قواعده، خالد عبدالرحمن العک، دارالنفائس، ۱۴۰۶ ق. (۹) الاعجاز الطبی فی القرآن، محمود دیاب، قاهرة، دارالشعب، ۱۴۰۸ ق. (۱۰) اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، یدالله نیازمند، محمدی، ۱۳۶۳ ش. (۱۱) الاکلیل فی استنباط التنزیل، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، به کوشش عامربن علی، جدّة، دارالاندلس الخضراء، ۱۴۲۲ ق. (۱۲) اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، سید رضا پاک نژاد (م ۱۳۶۰ ش)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۴۹ ش. (۱۳) باد و باران در قرآن، مهدی بازرگان، به کوشش جعفری. (۱۴) البرهان فی علوم القرآن، الزرکشی (م ۷۹۴ ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۵ ق. (۱۵) پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضائی اصفهانی، قم، کتاب مبین، ۱۳۸۱ ش. (۱۶) التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۱۷) تسنیم، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش. (۱۸) التعبیر الفنی فی القرآن، امین البکری، بیروت، ۱۳۹۳ ق. (۱۹) التفسیر الحدیث، محمد عزّة دروزة (م ۱۴۰۴ ق)، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱ ق. (۲۰) تفسیر التحریر والتنویر، ابن عاشور (م ۱۳۹۳ ق)، تونس، الدار التونسیة، ۱۹۹۷ م. (۲۱) تفسیر علمی قرآن، ناصر رفیعی محمدی، قم، فرهنگ گستر، ۱۳۷۹ ش. (۲۲) التفسیر العلمی للآیات الکونیة فی القرآن، حنفی احمد، مصر، دارالمعارف، ۱۹۶۰ م. (۲۳) التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، احمد عمر ابوحجر، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ ق. (۲۴) التفسیر العلمی المعاصر، سلیمان القرعاوی، ریاض، دارالحضارة، ۱۴۲۴ ق. (۲۵) التفسیر الفرید للقرآن المجید، محمد عبدالمنعم الجمال، دارالکتاب الجدید. (۲۶) تفسیر القرآن الکریم، محمود الشلتوت، تهران، التقریب بین المذاهب الاسلامیة، ۱۳۷۹ ش. (۲۷) تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتالهین (م ۱۰۵۰ ق)، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ ش. (۲۹) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق. (۳۰) تفسیر المنار، رشید رضا (م ۱۳۵۴ ق)، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق. (۳۱) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش. (۳۲) تفسیر نوین، محمد تقی شریعتی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ ش. (۳۳) تفسیر و مفسران، معرفت، قم، التمهید، ۱۳۷۳ ش. (۳۴) التفسیر والمفسرون، محمد حسین الذهبی، قاهرة، دارالکتب الحدیثة، ۱۳۹۶ ق. (۳۵) الجواهر، طنطاوی بن جوهری (م ۱۳۵۸ ق)، به کوشش احمد سعدعلی، بیروت، دارالفکر ۱۳۵۵ ق. (۳۶) جواهر القرآن، الغزالی (م ۵۰۵ ق)، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، ۱۹۷۸ م. (۳۷) دائرة المعارف الاسلامیه، ترجمه: احمد شنتاوی و دیگران، بیروت، دارالمعرفة، ۱۹۳۳ م. (۳۸) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ ش. (۳۹) درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، محمد علی رضائی اصفهانی، قم، اسوه، ۱۳۷۵ ش. (۴۰) روض الجنان، ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ ق)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ ش. (۴۱) زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن، محمد صادقی، تهران، مصطفوی، ۱۳۵۶ ش. (۴۲) سورة الرحمن و سور قصار، الشوقی ضیف، قاهرة، دارالمعارف. (۴۳) سید جمال الدین اسد آبادی و تفکر جدید، کریم مجتهدی، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۳ش. (۴۴) شبهات و ردود، معرفت، قم، التمهید، ۱۴۲۳ ق. (۴۵) شریعت در آینه معرفت، عبدالله جوادی آملی، تهران، مرکز فرهنگی رجاء، ۱۳۷۲ ش. (۴۶) عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، شادی نفیسی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ ش. (۴۷) علوم الحدیث (مجله)، تهران، مرکز علوم الحدیث. (۴۸) العلوم الطبیعیة فی القرآن، یوسف المروة، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۳۷۸ ق. (۴۹) فخرالدین رازی من خلال تفسیره، عبدالعزیز المجذوب، تونس، الدارالعربیة، ۱۴۰۰ ق. (۵۰) الفکر الدینی فی مواجهة العصر، عفت الشرقاوی، بیروت، دارالعودة، ۱۹۷۹ ق. (۵۱) فی ظلال القرآن، سید قطب (م ۱۳۸۶ ق)، القاهرة، دارالشروق، ۱۴۰۰ ق. (۵۲) القرآن والعلم الحدیث، عبدالرزاق نوفل، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۴ ق. (۵۳) قرآن و علوم طبیعت، مهدی گلشنی، تهران، مطهر، ۱۳۷۵ ش. (۵۴) کشف الاسرار، میبدی (م ۵۲۰ ق)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش. (۵۵) کشف الاسرار النورانیة القرآنیه، محمدبن احمد الاسکندرانی، قاهرة، الرکابی. (۵۶) کیف نتعامل مع القرآن العظیم، یوسف القرضاوی، قاهرة، دارالشروق، ۱۴۲۱ ق. (۵۷) مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق. (۵۸) مدخل الی موقف القرآن الکریم من العلم، عماد الدین الخلیل، مطبعة الزهراء، ۱۴۰۵ ق. (۵۹) مع الطب فی القرآن، محمد محمود عبد الله، بیروت، مؤسسة الایمان، ۱۴۱۷ ق. (۶۰) مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، موریس بوکای، ترجمه: ذبیح الله دبیر، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ ش. (۶۱) مناهج تجدید فی النحو والبلاغة، امین الخولی، دارالمعرفة، ۱۹۶۱ م. (۶۲) الموافقات فی اصول الشریعه، ابراهیم بن موسی الشاطبی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۵ ق. (۶۳) موضع علم و دین در خلقت انسان، احد فرامرز قراملکی، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، ۱۳۷۳ ش. (۶۴) المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق. ۴ - پانویس
۵ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم، جلد ششم، برگرفته از مقاله «تفسیر علمی»، شماره۲۶. |