زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

چاه بضاعه




چاه بضاعه از چاه‌های هفت‌گانه تبرک یافته به دست پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه است.


۱ - مکان


بضاعه نام چاهی در مدینه، در محله بنی‌ساعده،
[۱] شراب، محمد محمد حسن، المعالم الاثیره، ص۴۹.    
واقع در شمال غربی مسجدالنبی
[۲] مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۷.
و نزدیک باب شامی
[۳] جاسر، حمد، رسائل فی تاریخ المدینه، ص۱۶.
بود.
گویند چاه به جهت قرار داشتن در مسیر سیلاب‌ها و نیز کم‌ارتفاع بودن منطقه آن، در معرض زباله‌ها و نجاسات اطراف قرار داشت، ولی به سبب زیادی آب، اثر آن ملموس نبود.
[۴] نميري، عمر بن شبّه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۷.
[۵] مرجاني، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۳۰۸.
[۶] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۳۰.    


۲ - اندازه


اندازه دهانه چاه در قرن سوم هجری ۷ ذرع (حدود ۵/۳ متر) و عمق آبِ آن، هنگام فراوانی آب، تا نصف قامت انسان بیان شده است.
[۷] سجستانی، أبو داود، سنن ابی داود، ج۱، ص۲۳-۲۴.    
در قرن هشتم، عمق چاه، ۱۱و‌اندی ذراع (حدود ۵/۵ متر) گزارش شده و عمق آب آن یک ذرع (حدود نیم متر) بیان شده است.
[۸] مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۷.
برخی از معاصران نیز قطر چاه را ۵ ذرع (حدود ۵/۲ متر) و عمق آن را ۱۰ متر ذکر کرده‌اند.
[۹] نجفي، سيدمحمدباقر، مدینه شناسی، ص۲۹۶-۲۹۷.


۳ - وجه تسمیه


آن را بِضاعه نیز خوانده‌اند.
[۱۰] بدر عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۲۲، ص۲۴۳.    
برخی حفر آن را به زن یهودی به همین نام نسبت داده و گفته‌اند که پس از پر شدن آن، برخی از افراد بنی‌ساعده آن را دوباره حفر کردند.
[۱۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۳۸.    
این چاه به جهت واقع شدن در محله بنی‌ساعده به چاه بنی‌ساعده نیز شهرت داشته است.
[۱۲] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۴۴۲.    
[۱۳] دارقطنی، علی بن عمر، سنن دارقطنی، ج۱، ص۳۶.    
برخی بضاعه را نام خانه‌ای متعلق به بنی‌ساعده دانسته‌اند که چاه آن نیز به همان نام مشهور است.
[۱۴] ابن‌عبدالحق، عبدالمومن، مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲۰۲.    

چاه در دوره‌های مختلف مورد توجه جغرافی‌دانان و جهانگردان بوده و با مختصات خاص هر دوره معرفی شده است: مجاورت با سقیفه بنی‌ساعده،
[۱۵] بکري، عبدالله بن عبدالعزيز، معجم ما استعجم، ج۱، ص۲۵۵.
گنبد حجرالزیت،
[۱۶] ابن‌جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۵۷.    
[۱۷] لواتی طنجی، محمد بن عبدالله، رحلة ابن‌بطوطه، ج۱، ص۳۶۲.    
واقع شدن در جهت غربی چاه حاء،
[۱۸] مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۷.
مجاورت با باغی به نام فیروزیه
[۱۹] میقات الحج، ش۱۵، ص۶۸، «الحرمان الشریفان فی کتاب الحقیقة و المجاز».
از ویژگی‌های مورد اشاره در این آثار است.

۴ - تبرک توسط پیامبر


آب چاه بضاعه بارها مورد استفاده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده و گزارش‌هایی درباره نوشیدن آب آن، وضو گرفتن و مضمضه کردن توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وجود دارد.
[۲۰] ابن‌مثنی، احمد بن علی، مسند ابی‌یعلی، ج۱۳، ص۵۱۱.    
[۲۱] نمیری، عمر بن شبّه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۵۷.    
[۲۲] ابن‌سعد، محمد، الطبقات، ج۱، ص۵۰۳.    
برخی گزارش‌ها از شفابخش بودن آب چاه، به جهت استفاده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از آن و متبرک شدن آب، خبر داده‌اند.
[۲۳] ابن‌فقیه، احمد بن محمد، البلدان، ص۸۴.    
[۲۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۴۴۲.    
[۲۵] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۷، ص۳۵۱.    
به نقلی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شست‌وشوی بیماران با آب چاه بضاعه، جهت استشفا، سفارش می‌فرمود و گویا پس از انجام این کار، مریض از درد رها می‌شد.
[۲۶] ابن‌سعد، محمد، الطبقات، ج۱، ص۵۰۵.    
[۲۷] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۳۷.    


۵ - پاکی آب چاه


گویند حدیث مشهور نبوی «ان الماء طهور ما لم یتغیر لونه او طعمه او ریحه»
[۲۸] بدرعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۳، ص۱۵۹.    
؛ «آب پاک است مشروط به عدم تغییر رنگ، طعم یا بوی آن»، در کنار این چاه گفته شده است.
[۲۹] ابن‌ابی‌جمهور، محمّد بن زین‌الدّین، عوالی اللئالی، ج۲، ص۱۵.    
در روایتی دیگر از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مورد جواز وضو با آب چاه بضاعه، با وجود ریخته شدن نجاسات در آن، سؤال شد و ایشان در جواب فرمود: «آب پاک است و چیزی آن را نجس نمی‌کند».
[۳۰] سجستانی، أبو داود، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۸.    
[۳۱] ابن‌حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۸۶.
[۳۲] ترمذي، محمد عيسي، سنن ترمذی، ج۱، ص۴۵.
این دو روایت، به ویژه روایت اخیر که به حدیث بئر بضاعه شهرت دارد، زمینه‌ساز مباحث فقهی متعددی در باب طهارت در منابع فقهی شده است.
[۳۳] نک: شافعي، محمد بن ادريس، الام، ج۱، ص۲۳-۲۵.
[۳۴] سرخسي، محمد بن احمد، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۵۲.
[۳۵] ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۱، ص۲۵-۲۶.    


۶ - موقعیت کنونی


در قرن ۱۴ق. شاهین الجمالی، رئیس خادمان مسجد نبوی، دو باغ کنار این چاه را خرید. وی مسجد و حوضی در کنار این چاه بنا کرد و باغ یاد شده را برای تعمیر مسجد، چاه و حوض وقف کرد.
[۳۶] باشا، ایوب صبری، موسوعة مرآة الحرمین، ج۴، ص۷۷۷.    
خیاری، مدینه‌شناس معاصر، چاه را در بنایی متعلق به یکی از شهروندان مدنی به نام شریف زید گزارش کرده است.
[۳۷] خیاری، احمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۶۲-۲۶۳.    
بعدها شریف زید این باغ را وقف کرد.
[۳۸] نجفي، سيدمحمدباقر، مدینه شناسی، ص۲۹۶.
نجفی، در مدینه شناسی خود، از ساختمان‌سازی در اطراف چاه و ویرانی آن در اثر بی‌توجهی خبر داده است.
[۳۹] نجفي، سيدمحمدباقر، مدینه شناسی، ص۲۹۶-۲۹۷.
این منطقه در توسعه مسجد و حرم نبوی در دوره ملک فهد (حک: ۱۴۰۲-۱۴۲۶ق.) تخریب شد.
[۴۰] خیاری، احمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۶۳، «پاورقی۱».    


۷ - فهرست منابع


(۱) الام: محمد بن ادريس الشافعي (م,۲۰۴ق.)، بيروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
(۲) امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علي المقريزي (م,۸۴۵ق.) به کوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۲۰ق.
(۳) انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م,۲۷۹ق.)، به کوشش محمد باقر محمودي، بيروت، مؤسسة الاعلمي، ۱۳۹۴ق.
(۴) البلدان: ابن الفقيه احمد بن محمد بن اسحاق (م,۳۶۵ق.)، به کوشش يوسف الهادي، بيروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
(۵) بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجاني (م,۶۹۹ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ۲۰۰۲م.
(۶) تاريخ المدينة المنوره (اخبار المدينة النبويه): عمر بن شبّه النميري (م,۲۶۲ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۳۶۸ش.
(۷) تاريخ معالم المدينة المنوره قديماً و حديثاً: احمد ياسين الخياري (م,۱۳۸۰ق.)، رياض، مکتبه الملک فهد، ۱۴۱۹ق.
(۸) التعريف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره: محمد بن احمد المطري (م,۷۴۱ق.)، به کوشش الرحيلي، رياض، دار الملک عبدالعزيز، ۱۴۲۶ق.
(۹) رحلة ابن جبير: محمد بن احمد بن جبير (م,۶۱۴ق.)، بيروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۱۰) رسائل في تاريخ المدينة المنوره: حمد الجاسر، رياض، دار اليمامه، ۱۳۹۲ق.
(۱۱) سنن ابي داود: ابوداود سليمان بن الاشعث (م,۲۷۵ق.)، به کوشش سعيد اللحام، بيروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۱۲) سنن الترمذي: محمد عيسي الترمذي (م,۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطيف، بيروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق.
(۱۳) سنن الدار قطني: علي بن عمر الدارقطني (م,۳۸۵ق.)، به کوشش منصور بن سيد الشوري، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق.
(۱۴) الطبقات الکبري: محمد بن سعد(م۲۳۰ق.)، بيروت، دار الصادر، ۱۴۱۸ق.
(۱۵) عمدة القاري: محمود بن احمد البدرالعيني (م,۸۵۵ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي.
(۱۶) عوالي اللئالي العزيزية في الاحاديث الدينيه: ابن ابي‌جمهور (م,۸۸۰ق.)، به کوشش مجتبي عراقي، قم، سيد الشهداء، ۱۴۰۳ق.
(۱۷) المبسوط: محمد بن احمد السرخسي (م,۴۸۳ق.)، بيروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۱۸) مدينه شناسي: سيد محمد باقر نجفي، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش.
(۱۹) مراصد الاطلاع علي اسماء الامکنه و البقاع: و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م,۷۳۹ق.)، به کوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، ۱۴۱۲ق.
(۲۰) مسند ابي يعلي: احمد بن علي بن المثني (م,۳۰۷ق.)، به کوشش حسين سليم، بيروت، دار المأمون للتراث.
(۲۱) مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م,۲۴۱ق.)، بيروت، دار الصادر، بي‌تا.
(۲۲) المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق.
(۲۳) معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م,۶۲۶ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۲۴) معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م,۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بيروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۲۵) المغني: عبدالله بن قدامه (م,۶۲۰ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه.
(۲۶) موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م,۱۲۹۰ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، ۱۴۲۴ق.
(۲۷) ميقات الحج: نيم ساله، تهران، نمايندگي ولي فقيه در حج امور حج و زيارت.
(۲۸) وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م,۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، ۲۰۰۶م.

۸ - پانویس

 
۱. ↑ شراب، محمد محمد حسن، المعالم الاثیره، ص۴۹.    
۲. ↑ مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۷.
۳. ↑ جاسر، حمد، رسائل فی تاریخ المدینه، ص۱۶.
۴. ↑ نميري، عمر بن شبّه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۵۶-۱۵۷.
۵. ↑ مرجاني، عبدالله، بهجة النفوس، ج۱، ص۳۰۸.
۶. ↑ سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۳۰.    
۷. ↑ سجستانی، أبو داود، سنن ابی داود، ج۱، ص۲۳-۲۴.    
۸. ↑ مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۷.
۹. ↑ نجفي، سيدمحمدباقر، مدینه شناسی، ص۲۹۶-۲۹۷.
۱۰. ↑ بدر عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۲۲، ص۲۴۳.    
۱۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۳۸.    
۱۲. ↑ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۴۴۲.    
۱۳. ↑ دارقطنی، علی بن عمر، سنن دارقطنی، ج۱، ص۳۶.    
۱۴. ↑ ابن‌عبدالحق، عبدالمومن، مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲۰۲.    
۱۵. ↑ بکري، عبدالله بن عبدالعزيز، معجم ما استعجم، ج۱، ص۲۵۵.
۱۶. ↑ ابن‌جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۵۷.    
۱۷. ↑ لواتی طنجی، محمد بن عبدالله، رحلة ابن‌بطوطه، ج۱، ص۳۶۲.    
۱۸. ↑ مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۵۷.
۱۹. ↑ میقات الحج، ش۱۵، ص۶۸، «الحرمان الشریفان فی کتاب الحقیقة و المجاز».
۲۰. ↑ ابن‌مثنی، احمد بن علی، مسند ابی‌یعلی، ج۱۳، ص۵۱۱.    
۲۱. ↑ نمیری، عمر بن شبّه، تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۵۷.    
۲۲. ↑ ابن‌سعد، محمد، الطبقات، ج۱، ص۵۰۳.    
۲۳. ↑ ابن‌فقیه، احمد بن محمد، البلدان، ص۸۴.    
۲۴. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۴۴۲.    
۲۵. ↑ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۷، ص۳۵۱.    
۲۶. ↑ ابن‌سعد، محمد، الطبقات، ج۱، ص۵۰۵.    
۲۷. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۵۳۷.    
۲۸. ↑ بدرعینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۳، ص۱۵۹.    
۲۹. ↑ ابن‌ابی‌جمهور، محمّد بن زین‌الدّین، عوالی اللئالی، ج۲، ص۱۵.    
۳۰. ↑ سجستانی، أبو داود، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۱۸.    
۳۱. ↑ ابن‌حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۸۶.
۳۲. ↑ ترمذي، محمد عيسي، سنن ترمذی، ج۱، ص۴۵.
۳۳. ↑ نک: شافعي، محمد بن ادريس، الام، ج۱، ص۲۳-۲۵.
۳۴. ↑ سرخسي، محمد بن احمد، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۵۲.
۳۵. ↑ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، ج۱، ص۲۵-۲۶.    
۳۶. ↑ باشا، ایوب صبری، موسوعة مرآة الحرمین، ج۴، ص۷۷۷.    
۳۷. ↑ خیاری، احمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۶۲-۲۶۳.    
۳۸. ↑ نجفي، سيدمحمدباقر، مدینه شناسی، ص۲۹۶.
۳۹. ↑ نجفي، سيدمحمدباقر، مدینه شناسی، ص۲۹۶-۲۹۷.
۴۰. ↑ خیاری، احمد یاسین، تاریخ معالم المدینه، ص۲۶۳، «پاورقی۱».    


۹ - منبع


دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «چاه بضاعه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۵/۱۱.    


رده‌های این صفحه : چاه‌های متبرک به دست پیامبر | چاه‌های مشهور مدینه | مکان‌های تاریخی مدینه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.