پیشینه نگارش در اسباب نزولدر موضوع اسباب نزول نگاشته‌های فراوانی به‌صورت مستقل یا در ضمن کتب علوم قرآنی به ما رسیده است. ۱ - نخستین اثرمعروف است که نخستین اثر در این زمینه از علی بن مدینی (م.۲۳۴ق.) شیخ بخاری بوده و مشهورترین کتاب از علی بن احمد واحدی نیشابوری (م.۴۶۸ق.) است؛ [۱]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۵.
[۲]
الاتقان، ج۱، ص۶۱.
[۳]
کشف الظنون، ج۱، ص۷۶.
اما ابن‌ندیم در فهرست خود از دو کتاب دیگر پیش از این دو خبر داده که درباره نزول قرآن تألیف شده است: یکی کتاب نزول‌القرآن ابن‌عباس به روایت عکرمه بربری (م.۱۰۴ق.) و دیگری نزول القرآن حسن بن ابی‌الحسن یسار بصری (م.۱۱۰ق.).۲ - مهم‌ترین کتاب‌ها پس از علی بن مدینیمهمترین کتاب‌هایی که پس از علی بن مدینی تألیف شده از این قرار است: ۱. اسباب النزول تألیف عبدالرحمن بن محمد معروف به مطرف اندلسی (م.۴۰۲ق.)؛ از این کتاب با عنوان القصص والاسباب التی نزل من اجلها القرآن نیز یاد‌شده [۴]
هدیة العارفین، ج۱، ص۵۱۵.
و ترجمه فارسی آن از ابونصر سیف‌الدین احمد اسبر تکینی است؛ [۵]
کشف‌الظنون، ج۱، ص۷۶.
[۶]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۶.
۲. الشمول فی اسباب‌النزول از احمد بن عمر قطیعی (م.۵۶۳ق.)؛ [۷]
معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۹.
۳. اسباب‌النزول از محمد بن اسعد قرافی (م.۵۶۷ق.)؛ ۴. اسباب النزول از قطب الدین راوندی (م.۵۷۳ق.)؛ [۸]
الذریعه، ج۲، ص۱۲.
۵.الاسباب والنزول علی مذهب آل‌الرسول از ابوجعفر محمد بن علی بن شهرآشوب (م.۵۸۸ق.)؛ [۱۰]
ایضاح المکنون، ج۱، ص۶۹.
[۱۱]
کشف الظنون، ج۱، ص۷۷.
۶.اسباب النزول از ابن‌جوزی (م.۵۹۷ق.)؛ [۱۲]
کشف الظنون، ج۱، ص۷۶.
[۱۳]
هدیة العارفین، ج۱، ص۵۲۱.
۷. یتیمة الدرر فی النزول و آیات‌السور از ابوعبدالله موصلی (م.۶۵۶ق.)؛ ۸.التبیان فی نزول‌القرآن از تقی‌الدین احمد معروف به ابن‌تیمیه (م.۷۲۸ق.). این کتاب با‌عنوان العلم باسباب النزول به چاپ رسیده است؛ ۹.اسباب‌النزول از برهان الدین جعبری (م.۷۳۲ق.)؛ ۱۰. اسباب النزول از ابن‌حجر عسقلانی (م.۸۵۲ق.) [۱۴]
کشف الظنون، ج۱، ص۷۶.
که با عنوان العجاب فی الاسباب به چاپ رسیده است؛۱۱.مددالرحمن فی اسباب نزول القرآن، از زین‌الدین مقدسی معروف به خلیلی (م.۸۷۶ق.)؛ ۱۲.لباب النقول فی اسباب النزول از جلال‌الدین سیوطی (م.۹۱۱ق.). پس از سیوطی نیز کتب متعدد دیگری نگاشته شد که بیش‌تر این کتاب‌ها از آنِ معاصران است. آنچه در این کتاب‌ها مورد توجه مؤلفان آن‌ها بوده گردآوری روایاتی است که بیان‌گر سبب نزول آیات قرآن است. ۳ - کتب تفاسیر مربوطهمرعشلی از چند کتاب دیگر اسباب نزولی نیز یاد‌کرده است که ارتباط آن با اسباب نزول برای ما روشن نیست. [۱۵]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۶.
علاوه بر کتاب‌های مستقلی که در باب اسباب نزول نگاشته شده، تفاسیر قرآن نیز از همان آغاز با هر صبغه‌ای که داشته روایات اسباب نزول را در خود جای داده است. از میان تفاسیر روایی و غیر روایی قدیم و جدید بیش از همه تفسیر روح‌المعانی ، آلوسی بغدادی (م.۱۲۶۳ق.) والجامع لأحکام القرآن ، قرطبی (م.۶۷۱ق.) به نقل روایات اسباب نزول پرداخته است؛ در‌حالی‌که شمار این روایات در روح‌المعانی نزدیک به ۷۰۰ روایت است، تعداد این روایات در تفاسیر نقلی مانند جامع‌البیان طبری ، تفسیر القرآن العظیم ابن‌کثیر ، و مانند مجمع‌البیان طبرسی و کشّاف زمخشری ، به ۳۰۰ روایت نمی‌رسد. [۱۶]
پژوهش‌های قرآنی، ش ۱، ص۲۴۲-۲۴۵.
۴ - تغییر در شیوهنخستین بار، زرکشی در کتاب معروف خود البرهان فی علوم القرآن شیوه بحث درباره اسباب نزول را تغییر داد و با تتبع در کتاب‌های پیشینیان مباحث نظری و مبانی این دانش را گرد آورد و همه مؤلفان پس از خود، در زمینه اسباب نزول را تحت تأثیر قرار داد. وی مباحث کتاب خود را در چند محور سامان داد که از مهم‌ترین آن‌ها اهمیت و فایده اسباب نزول ، تکرار نزول آیات، عدم اختصاص حکم به مورد سبب نزول، الفاظ دال بر سبب نزول، خصوص سبب و عموم صیغه، تقدم نزول آیه بر حکم، تأویل در اسباب نزول و سرانجام، تقدم سیاق و مناسبت کلام بر سبب نزول یا برعکس می‌باشد. پس از زرکشی، سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم‌القرآن همین شیوه را با اندکی نظم بهتر و اضافات پی گرفت. پژوهش‌گران پس از این دو نیز هرگز آن مباحث را از نظر دور نداشتند و تقریباً بحث تازه‌ای بر آن نیفزودند؛ اما در مثال‌ها و نمونه‌هایی که آورده شده گاه مناقشاتی صورت پذیرفته است. ۵ - پانویس
۶ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم، مقاله اسباب نزول. |