میرزاعلی‌اصغرخان امینالسلطانمیرزا علی اصغرخان امین‌السلطان، پسر دوم آقا ابراهیم امین‌السلطان می‌باشد که در سال ۱۲۷۴ه.ق در تهران متولد و در ۲۱ رجب سال ۱۳۲۵ ه.ق. وقتی به مجلس رفته بود به وسیله شخصی به نام عباس آقا صراف به قتل رسید. صدارت امین‌السلطان در در دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدینشاه همراه بود با واگذاری امتیازات فروان به دول خارجی و نفوذ بیش از حد این دولت‌ها در ایران بود. ۱ - توصیف اجمالی از امینالسلطانمیرزا علی اصغرخان امین‌السلطان، پسر دوم آقا ابراهیم امین‌السلطان می‌باشد که در سال ۱۲۷۴ه.ق در تهران متولد شد اصلیت این خاندان گرجی و ارمنی می‌باشد. [۱]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه – اتابک، تهران، چاپ شرق، چاپ اول، ۱۳۵۴، ص۵۱.
علی اصغرخان در زمان حیات پدر، ملقب به صاحب جمع (متصدی شترخانه و قاطرخانه) بود و پس از آنکه میرزا علی خان امین‌الممالک رئیس دارالشورای کبری در سال ۱۲۹۹ ه.ق ملقب به امین الدوله شد میرزا علی اصغرخان لقب قبلی او را گرفته و ملقب به امین الملک شد و مدت چهارده ماه ملقب به این لقب بود. که میرزا ابراهیم، پدرش در سال ۱۳۰۰ه.ق به هنگام مسافرت ناصرالدین‌شاه به مشهد فوت نمود و ناصرالدین‌شاه پس از فوت او تمام مشاغل پدر، از قبیل بیوتات سلطنتی، انبار غله مرکزی، ضرابخانه، وزارت گمرک و خزانه به انضمام وزارت دربار و لقب امین‌السلطانی را به پسرش میرزا علی اصغرخان که در آن هنگام جوانی بیست و شش ساله بود منتقل نمود. [۲]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، گلشن، چاپ سوم، ۱۳۶۲، ج۲، ص۳۸۹.
او در کودکی و نوجوانی زیر دست پدر خود تحصیلات نه چندان عمیقی آموخت اما با توجه به هوش و زیرکی و حافظۀ خاصی که داشت هر چه را می‌دید و می‌شنید فرا می‌گرفت و محفوظات خود را بسیار به موقع بکار می‌بست او بعد از مرگ مستوفی‌الممالک خود را به شاه بسیار نزدیک کرد و مورد توجه شاه قرار گرفت و در اواخر صدارت مستوفی‌الممالک محور قدرت و گرداننده چرخ مملکت بود و رجال دولت برای رسیدن به جاه و مقام به او متوسل می‌شدند. [۳]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه – اتابک، تهران، چاپ شرق، چاپ اول، ۱۳۵۴، ص۱۱.
۲ - صدارت میرزا علی اصغرخانمیرزا یوسف مستوفی‌الممالک در سال ۱۳۰۳ه.ق فوت کرد پس از وی امین‌السلطان با همان مقام وزارت دربار تا دو سال بر کلیه امور وزارتخانه‌ها نظارت داشت تا اینکه در سال ۱۳۰۵ه.ق ناصرالدین‌شاه رسماً امور کشور را به او سپرد. [۴]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه – اتابک، تهران، چاپ شرق، چاپ اول، ۱۳۵۴، ص۱۱-۱۲.
ناصرالدین‌شاه در این زمان سه کس را برای امر صدارت در نظر داشت، قوام‌الدوله (میرزا عباس خان تفرشی)، عضد الملک (علی رضاخان قاجار) و امین‌السلطان، شاه دست به استخاره زد تا یکی از آنها را برای صدارت انتخاب کند ولی استخارۀ امین‌السلطان بد آمد و دو نفر دیگر خوب، تصمیم شاه در نهایت امر این بود که امین‌السلطان را به صدارت بر گزیند. [۵]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، گلشن، چاپ سوم، ۱۳۶۲، ج۲، ص۳۹۴.
۳ - در دوره ناصرالدینشاهدر دوره‌ای که او به صدارت انتخاب شد رقابت روسیه و انگلستان در ایران به شدت رو به افزایش بود. سفرای هر دو کشور تلاش می‌کردند تا نظر شاه و امین‌السلطان را به سمت خود جلب کنند و سرانجام هم انگلیسی‌ها موفق به جلب نظر امین‌السلطان به سمت خود شدند. [۶]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه – اتابک، تهران، چاپ شرق، چاپ اول، ۱۳۵۴، ص۱۲.
بعد از تمایل شاه و وزیرش به سَمت انگلستان، ناصرالدین‌شاه برای بار سوم در سال ۱۳۰۶ه.ق عازم اروپا شد. دولت انگلستان که به علت مشکلات داخلی نتوانسته بود در سفر قبلی به خوبی از شاه ایران پذیرایی کند در این سفر جبران مافات کرد و ناصرالدین‌شاه را مورد توجه قرار داد.شاه از کشورهای روسیه، لهستان، آلمان، هلند، بلژیک و انگلستان دیدن کرد.در آخر سفر هم میرزا ملکم خان توانست با تقدیم هدایایی به شاه و همراهان امتیاز بخت آزمایی را از ایران گرفته و آن را به مبلغ چهل هزار لیره انگلیسی به یک مؤسسه انگلیسی در ایران بفروشد. [۷]
مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، سپهر، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۱۷۱.
اعطای این امتیاز مورد مخالفت برخی از رجال ایران و علمای مذهبی قرار گرفت و شاه هم پس از ورود به ایران این امتیاز را لغو کرد. [۸]
پیرنیا، حسن، مشیر الدوله عباس اقبال، دوره تاریخ ایران، تهران، انتشارات کتابخانه خیام، بی تا، ص۸۴۶.
اعطای این امتیاز و لغو آن موجب شد تا بین امین‌السلطان و میرزا ملکم خان اختلاف بروز نماید و صدراعظم موجبات عزل ملکم‌خان را از وزیر مختاری ایران در انگلستان فراهم ساخت و به جای وی میرزا محمد علی‌خان علاء‌السلطنه را به وزیر مختاری به لندن فرستاد.و این امر باعث شد که میرزا ملکم‌خان مخالف شاه و صدراعظم شود و روزنامه قانون را منتشر کرد. [۹]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه – اتابک، تهران، چاپ شرق، چاپ اول، ۱۳۵۴، ص۱۴.
سفر شاه و صدراعظم به اروپا سر آغاز اعطای امتیازات گسترده به خارجیان گردید. یکی از این امتیازات، اعطای امتیاز انحصار دخانیات به یک شرکت انگلیسی به نام تالبوت بود که در پانزده فصل قراردادی بین دولت ایران و شرکت صاحب امتیاز به امضاء رسید که به موجب آن انحصار خرید و فروش تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال به تالبوت واگذار شد و مقرر شد که شرکت انگلیسی هر سال پانزده هزار لیره انگلیسی به دولت ایران بپردازد. [۱۰]
کرمانی، ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران سپهر، چاپ سوم، ۱۳۶۳، ج۱، ص۱۲.
شرکت در آغاز فعالیت با مخالفت علمای مذهبی، دولت روسیه و مردم رو‌به‌رو شد و علمای مذهبی از جمله آیت الله میرزای شیرازی با مخالفت با این امتیاز موجب لغو آن شدند و دولت ایران پانصد هزار لیره غرامت به شرکت انگلیس پرداخت کرد. [۱۱]
خواجه نوری، محمود، تاریخ دیپلماسی ایران، تهران، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۵۲، ص۲۲۶.
همچنین امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی در سال ۱۳۰۷ه.ق به رویتر برای مدت شصت سال واگذار شد. و همچنین اجازه استخراج نفت به رویتر واگذار گردید. [۱۲]
شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۴۵-۲۴۴.
بعد از لغو امتیاز تالبوت، امین‌السلطان تغییر رویه داده و به روس‌ها نزدیک شده بود و این امر باعث شد که روس‌ها نیز دارای امتیازاتی شوند. در سال ۱۳۱۰ه.ق قراردادی در شش فصل پیرامون دو قریه فیروزه و حصار بین دو کشور منعقد شد و سرزمین‌های از دست رفته شمال خراسان از طرف ایران به رسمیت شناخته شد و تشکیل بانک استقراضی روس در این زمان روی داد. این سیاست و نزدیکی به روس‌ها ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۱۳ه.ق. ناصرالدین‌شاه به قتل رسید. [۱۳]
شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۵۱.
۴ - مظفرالدینشاهبعد از ترور ناصرالدین‌شاه امین‌السلطان با زیرکی خاصی جنازۀ وی را به تهران منتقل نمود و مقدمات جلوس و به سلطنت رسیدن مظفرالدینشاه را فراهم کرد مظفرالدینشاه قبل از عزیمت به تهران طی تلگرافی از تبریز امین‌السلطان را به حفظ مقام خود در دستگاه حکومت امیدوار کرد و به وی دستور داد تا ورود او به تهران، پای از کاخ گلستان بیرون نگذارد. [۱۴]
شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۸۱.
صدارت او در زمان مظفرالدینشاه زیاد به طول نکشید و شاه در جمادی‌الاول سال ۱۳۱۴ه.ق. وی را از صدارت برکنار و علی‌خان امین‌الدوله را که به طرفداری از انگلیسی‌ها معروف بود به صدارت انتخاب نمود. [۱۵]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه – اتابک، تهران، چاپ شرق، چاپ اول، ۱۳۵۴، ص۳۳.
امین‌السلطان بعد از برکناری به حالت تبعید به قم رفت بستگان و منسوبان وی نیز از کار برکنار گردیدند و ده قزاق و یک افسر روسی نیز به حفاظت از وی در قم پرداختند اما شاه دوباره بعد از یکسال و نیم او را دوباره به صدارت خود برگزید. امین‌السلطان، در وحلۀ اول به بهانۀ‌های مختلف مخالفان خود را از تهران دور کرد و در مرحلۀ دوم چون خزانه خالی و احتیاج به پول بود از دولت انگلستان تقاضای وام کرد و چون زیر بار امتیاز گمرکات جنوب به این دولت نرفت با در خواست او موافقت نشد، و او هم در مقابل وزیر مختار انگلیس در ایران را عوض کرد. [۱۶]
امیری، مهراب، زندگی سیاسی اتابک اعظم، تهران، چاپ شرق، بی تا، ص۳۵۶.
امین‌السلطان چون نتوانست از انگلیس‌ها وام دریافت کند متوجه کشورهای آلمان، فرانسه و بلژیک شد ولی سرانجام از دولت روسیه وامی به مبلغ ۲۲میلیون منات طلا با گرو گذاشتن گمرکات شمال دریافت نمود. [۱۷]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، گلشن، چاپ سوم، ۱۳۶۲، ج۲، ص۴۱۳.
در این زمان امتیاز دارسی که برای بهره‌برداری از نفت جنوب بود به مدت شصت سال به دارسی اعطا گردید و در مقابل دارسی متعهد شد بیست هزار لیره وجه نقد هر سال و معادل همین مبلغ سهام شرکت و شانزده درصد از منافع خالص سالیانه را به دولت ایران بپردازد. [۱۸]
مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، سپهر، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۱۷۵.
اعطای این امتیاز مخالفت روس‌ها را در بر داشت و منجر به گرفتن امتیاز گمرکات شمال و امتیاز خط آهن جلفا و قزوین به روسیه شد. بعد از مدتی به خاطر مخالفت دو کشور روس و انگلیس و بدبینی شاه نسبت به وی، بار دیگر امین‌السلطان، در سال ۱۳۲۱ه.ق. از صدارت عزل شد.۵ - واگذاری امتیازات به دول خارجیصدارت امین‌السلطان همراه بود با واگذاری امتیازات فروان به دول خارجی و نفوذ بیش از حد این دولت‌ها در ایران و دلیل آن هم اوضاع بدمالی مملکت و شروع سفرهای ناصرالدین‌شاه به اروپا بود لذا برای تامین این بودجه امین‌السلطان دست به دامان کشورهای اروپای شد و در عوض امتیازات فراوانی از قبیل امتیاز ساختن راه انزلی به قزوین، استخراج معادن قراچه داغ آذربایجان، احداث خط جلفا به تبریز، تاسیس بانک استقراضی به روس‌ها و امتیازات بانک شاهنشاهی، بهره برداری از کلیه معادن ایران، امتیاز انحصاری خرید و فروش تنباکو، کشتیرانی در حوضه سفلای رود کارون و احداث شبکه ارتباطی تلگراف بین تهران و سر حد بلوچستان. به کشورهای انگلیس و روسیه واگذار شد به علاوه امتیازاتی از قبیل حفاری آثار باستانی به فرانسوی‌ها واگذار شد. هر چند به خاطر اعتراضات علما و مردم خیلی از این امتیازات لغو شد ولی خیلی از این امتیازات همچنان باقی ماند. [۱۹]
افشاری، پرویز، صدر اعظمهای سلسله قاجاریه، تهران، وزارت خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۲، ص۲۴۵.
۶ - پایان کار اتابکاو بعد از زمان مشروطیت برای یک دورۀ تقریباً پنج ماه نخست وزیر محمدعلی شاه بود اما قبل از این زمان، بعد از برکناری از صدارت مظفرالدینشاه به چین، ژاپن و آمریکا رفت و در برگشت به مصر، مدیترانه و مکه رفته در مناسک حج شرکت نمود پس از آن از طریق سوریه، لبنان، تونس و مراکش به فرانسه رفت و آنگاه در سوئیس مقیم شد. [۲۰]
امیری، مهراب، زندگی سیاسی اتابک اعظم، تهران، چاپ شرق، بی تا، ص۴۱۸-۲۰.
اقامت وی در خارج کشور نزدیک به چهار سال به طول کشید و بعد از مشروطیت شاه او را به ایران فرا خواند و او را نخست وزیر قرار داد. [۲۱]
مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، سپهر، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۱۷۹.
امین‌السلطان سعی خود را در این دوران به سر و سامان دادن به اوضاع مملکت و آشتی مجلس و شاه گذاشت ولی در ۲۱ رجب سال ۱۳۲۵ ه.ق وقتی به مجلس رفته بود به وسیله شخصی به نام عباس آقا صراف کشته شد. [۲۲]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، گلشن، چاپ سوم، ۱۳۶۲، ج۲، ص۴۲۵.
عده‌ای عامل قتل اتابک را خود محمدعلی شاه می‌دانند که با توافق روسیه و انگلستان انجام گرفت زیرا این دو کشور با هم توافق کردند که کشور ایران را بین خود تقسیم کنند و به اختلافات خود در ایران افغانستان و تبت خاتمه دهند و اتابک را مانع کار خود می‌دیدند و لذا توطئه قتل او را طرح‌ریزی کردند. [۲۳]
مهدوی، هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، سپهر، چاپ اول، ۱۳۴۹، ص۱۸۰
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «میرزا علی اصغرخان امین السلطان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۵. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تراجم | رجال سیاسی عصر قاجار | قاجار | مقالات پژوهه | وزیران عصر قاجار
|