منحنی‌های بیتفاوتیدر منحنی‌های بی‌تفاوتی اقتصاددانان با مطالعه نحوه انتخاب کالا توسط مصرف‌کننده، نظریه رفتار مصرف‌کننده را بنا نهادند. این نظریه در اقتصاد خرد، به بررسی دو موضوع مهم انتخاب و جانشینی پرداخته و تاثیر آن را بر تقاضا بررسی می‌کند. فهرست مندرجات۱.۱ - روش مطلوبیت ۱.۲ - روش منحنی‌های بی‌تفاوتی ۲ - ترسیم منحنی‌های بی‌تفاوتی ۳ - مشخصات منحنی‌های بی‌تفاوتی ۴ - اشکال منحنی‌های بی‌تفاوتی ۴.۱ - کالای جانشین ۴.۲ - کالای مکمل ۴.۳ - کالای بد ۴.۴ - کالای خنثی ۴.۵ - اشباع‌پذیری ۴.۶ - کالای ناپیوسته ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - نظریه‌های رفتار مصرفکنندهنظریه رفتار مصرف‌کننده از طریق دو راه زیر بررسی می‌گردد: ۱.۱ - روش مطلوبیتدر این روش درجه رضایت‌مندی هر کالا با واحدی فرضی سنجیده می‌شود و مصرف‌کننده، کالایی را انتخاب می‌کند که از لحاظ عددی (واحد فرضی)، مطلوبیت بیشتری داشه باشد. البته اقتصاددانان، هنوز این واحد فرضی را نتوانسته‌اند، به قید عددی و ملموس درآورند. ۱.۲ - روش منحنی‌های بیتفاوتیدر این روش، کالاها به صورت دسته‌بندی، نسبت به همدیگر، سنجیده می‌شوند و نحوه ترجیحات مصرف‌کننده در ترجیح دسته‌هایی از کالاها بررسی می‌گردد. اقتصاددانان مطلوبیت و رضایت‌مندی از کالا را کیفیتی می‌دانند که سبب تمایل و خواستنی‌شدن کالا برای مصرف‌کننده می‌گردد؛ البته با توجه به اینکه یافتن محک یگانه، به عنوان‌اندازه‌گیری مطلوبیت، به علت تمایز فیزیکی کالاها و تمایز روانی افراد جامعه بسیار مشکل است، مباحث زیادی در این حوزه ذکر شده است. قدمهای اولیه در این جهت توسط گوسن (۱۸۵۴)، جونز (۱۸۷۱) و والراس (۱۸۷۴) برداشته شد؛ که مطلوبیت را به عنوان کیفیتی با قابلیت‌اندازه‌گیری، همراه با خاصیت جمع‌پذیری، برای هر کالا در نظر می‌گرفتند. آنان یک تکه نان را ۵ یوتیل (واحد فرضی‌اندازه‌گیری مطلوبیت) و دو تکه نان را ۹ یوتیل؛ یک قالب پنیر را ۲۰ یوتیل، دو قالب را ۳۵ یوتیل و... را قابل‌اندازه‌گیری دانسته و کل مطلوبیت نان و پنیر را با همدیگر قابل جمع می‌دانستند؛ یعنی مثلا دو تکه نان و دو قالب پنیر را ۴۴ یوتیل می‌دانستند. اما روند تحول این نظریه با همراهی اجورث (۱۸۸۱) و ایرونیگ فیشر (۱۸۹۲) با رد نظریه جمع‌پذیری رقم خورد. از این تاریخ مطلوبیت کل، در هر دوره، منفرد در نظر گرفته شد؛ نه جمع ساده مطلوبیت‌ها. یعنی نان و قالب پنیر اول مطلوبیت ۳۰ یوتیل و نان و قالب پنیر دوم، ۱۹ یوتیل مطلوبیت داده می‌شد. سپس با تلاش‌های ویلفرد پارتو (۱۹۰۶) این نظریه به این‌گونه اصلاح شد، که امکان جانشینی یک کالا بر کالای دیگر، با فرض ثابت ماندن میزان مطلوبیت کل وجود دارد. این تحقیقات منجر به ارائه منحنی‌های بی‌تفاوتی شد. [۱]
فرگوسن، جی و یی، گلد، نظریه اقتصاد خرد، محمود روزبهان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۶، چاپ ششم، ج۱، ص۱۹-۲۳.
۲ - ترسیم منحنی‌های بیتفاوتیاقتصاددانان جهت بیان سازگاری ترجیهات مصرف‌کننده با طراحی منحنی‌های بی‌تفاوتی توانستند، مشکلات عدیده تئوری رفتار مصرف‌کننده را تبیین کنند. این منحنی‌ها، مکان هندسی نقاطی (یا مجموعه مشخص از کالاها یا ترکیباتی از کالاها) است که تمام آنها سطح مطلوبیت کل یکسانی دارند و به زبان فنی، مصرف‌کننده نسبت به انتخاب آنها بی‌تفاوت است. [۲]
فرگوسن، جی و یی، گلد، نظریه اقتصاد خرد، محمود روزبهان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۶، چاپ ششم، ج۱، ص۲۴.
هر منحنی بیانگر ترکیبی از دو کالاست؛ کالای ۱ و کالای ۲. به عنوان مثال کالای ۱، می‌تواند نان باشد و کالای ۲ نمادی از بقیه کالاها. منحنی اول، رضایت خاطر یا مطلوبیت ترتیبی (ordinal) مصرف‌کننده را مشخص می‌کند و فاقد مطلوبیت عددی یا اصلی (cardinal) است؛ که با ترکیبی از مصرف هر تعداد از کالای ۱ و ۲ از منحنی دوم، مطلوبیت کمتری دارد و بر روی هر منحنی رضایت خاطر ایجادشده در هر نقطه، با نقطه دیگر برابر است. منحنی‌های بالاتر نشانگر سطح مطلوبیت بیشتر است؛ [۳]
سالواتوره، دومینیک، تئوری و مسائل اقتصاد خرد، حسن سبحانی، تهران، نی، ۱۳۷۸، چاپ ۱۶، ص۱۳۴.
در این حالت مصرف‌کننده و رفتار او با توجه به وضعیت درآمدی وی و انتخاب‌هایش تعیین‌کننده خواهد بود.۳ - مشخصات منحنی‌های بیتفاوتیالف) با توجه به این فرض که مصرف‌کننده، بیشتر را به کمتر ترجیج می‌دهد، منحنی‌های بی‌تفاوتی دارای شیب نزولی‌اند؛ ب) در حالت عادی نسبت به مبداء مختصات حالت تحدب دارند؛ ج) هیچگاه همدیگر را قطع نمی‌کنند؛ د) بی‌تفاوتی‌های بالاتر نشانگر لذت بیشتر هستند. [۴]
کالوو، پیتر و واگ ژئوفری، اقتصاد خرد، حمیدرضا ارباب، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۷۴، ص۶۲.
۴ - اشکال منحنی‌های بیتفاوتیمنحنیهای بی‌تفاوتی، همیشه به صورت نسبت به مبداء مختصات، محدب نیستند؛ بلکه گاهی اوقات با توجه به نسبتی که دو کالا با همدیگر دارند به صورت‌های می‌آید. ۴.۱ - کالای جانشیناگر دو کالا به صورت جانشین کامل باشند، در این حالت هر یک از منحنی‌ها، به صورت خط مستقیم خواهد بود و چون دو کالا جانشین هم‌اند، اگر ما در روی هر یک از منحنی‌ها، حرکت کنیم و به هر یک از دو محور که بیانگر کالایی با قابلیت جانشینی است (کالای ۱ و ۲)، نزدیک شویم، تفاوتی نمی‌کند. در این حالت منحنی‌های بی‌تفاوتی، شیب ثابت دارند. مثل خودکار آبی شرکت A و شرکت B، بدون تفاوت در کیفیت. ۴.۲ - کالای مکملاگر دو کالا به صورت مکمل کامل باشند و همراه همدیگر مصرف شوند، شکل منحنی‌ها به صورت زیر خواهد بود. مثل تقاضا برای دو لنگه کفش. ۴.۳ - کالای بداگر یکی از کالاهای سبد کالایی، کالایی باشد که مصرف‌کننده علاقه به آن نداشته باشد، ولی قابلیت برقراری توازن میان دو کالا باشد، به آن "کالای بد" گفته شده است. ۴.۴ - کالای خنثیاگر حالت جبا این تفاوت پیش آید، که مصرف‌کننده از کالا بدش نیاید؛ بلکه مصرف آن برایش خنثی باشد. ۴.۵ - اشباعپذیریاگر مصرف‌کننده در یک نقطه‌ای حالت سیری داشته باشد و هر چه از این نقطه دورتر گردد در وضعیت بدتری قرار بگیرد، شکل منحنی‌ها به صورت زیر خواهند بود. ۴.۶ - کالای ناپیوستهاگر کالاها به صورت ناپیوسته باشند، منحنی بی‌تفاوتی به صورت نقاط با فاصله از هم خواهد بود. [۵]
واریان،هال، رویکردی جدید به اقتصاد خرد میانه، جواد پورمقیم، تهران، نی، ۸۰، ص۴۰-۴۵.
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «منحنی های بی تفاوتی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۱/۳۰. |